Grondwetscommissies

De resultaten van de werkzaamheden van de diverse commissies verschilden nogal, maar lang niet alles leidde tot daadwerkelijke herzieningen. Veel van de - overigens niet unanieme aanbevelingen - van de staatscommissie-Cals/Donner (1967-1971) werden bijvoorbeeld niet overgenomen.

Feitelijk zijn zelfs alle adviezen sinds 1917 over staatkundige vernieuwing, zoals over invoering van een referendum, een andere wijze van Grondwetsherziening, de positie van de Eerste Kamer of een gekozen formateur, vrijwel zonder resultaat gebleven. Dat was ook het geval met adviezen van de commissie-De Koning (1991) en van de Nationale conventie (2006).

De Staatscommissie Rechtsstaat (commissie-Kummeling) werd in november 2022 ingesteld door het kabinet-Rutte IV om onderzoek te doen naar het functioneren van, en de onderlinge samenhang tussen de wetgevende, rechtsprekende en uitvoerende macht. Het werk van de staatscommissie moet bijdragen aan het voorkomen dat burgers verstrikt raken in het web van de drie machten. De commissie bracht op 10 juni 2024 verslag uit.

De Staatscommissie parlementair stelsel (commissie-Remkes) werd op 27 januari 2017 ingesteld door het kabinet-Rutte III met als taak advies uit te brengen over de noodzaak van veranderingen in het parlementair stelsel en de parlementaire democratie. Ook pleit deze staatscommissie voor een constitutioneel hof. De commissie stond onder leiding van oud-VVD-minister Johan Remkes en bracht op 13 december 2018 haar eindrapport uit. Hierin wordt de optie naar voren gebracht om een bindend correctief referendum in te voeren om de democratische rechtsstaat te versterken.

De staatscommissie-Thomassen werd op 9 juli 2009 ingesteld door het kabinet-Balkenende IV. De commissie moest adviseren over mogelijke herziening van de Grondwet, met name over de toegankelijkheid daarvan. Verder moest zij de verhouding tussen grondrechten en uit verdragen voortvloeiende rechten tegen het licht houden. De commissie bracht op 11 november 2010 haar eindverslag uit.

In 2005 stelde het kabinet-Balkenende II een Nationale conventie in, die voorstellen moest doen over de inrichting van het Nederlandse politieke bestel. Net als de commissie-De Koning uit 1990 was dit geen Staatscommissie Grondwet, maar samenstelling en onderwerpen kwamen wel overeen met die van eerdere staatscommissies. De Nationale conventie moest vooral richting geven aan verdere discussies. Met de aanbevelingen van de Nationale Conventie is verder niets gebeurd.

De Commissie grondrechten in het digitale tijdperk (commissie-Franken) werd op 23 februari 1999 door het kabinet-Kok II ingesteld en had de opdracht om advies uit te brengen over de gevolgen van nieuwe informatie- en communicatietechnologie voor de grondrechten. Met de aanbevelingen van de commissie-Franken is verder niets gebeurd.

In 1991 stelde het derde kabinet-Lubbers de commissie-De Koning in die zich bezighield met staatkundige vernieuwing. Dit was geen Staatscommissie Grondwet, maar de commissie deed wel suggesties voor aanpassing van de Grondwet. Zo stelde de commissie voor de Eerste Kamer een terugzendrecht te geven. Over veel onderwerpen werd een verdeeld advies uitgebracht. Alleen aan het advies om voorkeursstemmen meer gewicht te geven werd uiteindelijk (door een wijzing van de Kieswet) gevolg gegeven.

De staatscommissie-Biesheuvel (relatie kiezers-beleidsvorming) hield zich niet direct bezig met de Grondwet, maar haar opdracht raakte wel aan onderwerpen die grondwettelijk moesten worden geregeld. Het belangrijkste advies betrof het correctief referendum. Tot grondwettelijke regeling daarvan kwam het echter niet.

De Commissie belastingvrijdom Koninklijk Huis (commissie-Simons) werd in december 1967 ingesteld door het kabinet-De Jong om advies uit te brengen over de grondwettelijke belastingvrijdom van het Koninklijk Huis (toenmalig art. 24 Grondwet). De resultaten van het onderzoek werden in een rapport verwerkt dat op 11 juni 1968 verscheen. De aanbevelingen leidden tot aanpassing van de Grondwet.

De staatscommissie-Cals/Donner werd op 26 augustus 1967 ingesteld door het kabinet-De Jong en moest advies uitbrengen over een algehele herziening van de Grondwet en over daarmee in verband staande wijzigingen van de Kieswet. De commissie bracht op 29 maart 1971 haar eindrapport uit.

De adviezen van de commissie leidden tot een algehele herziening van de Grondwet in 1983. Daarbij werd onder meer de hoofdstukindeling van de Grondwet veranderd, werden teksten gemoderniseerd, kwamen er nieuwe artikelen over sociale grondrechten, werd het antidiscriminatieverbod ingevoerd en werd de zittingsduur van de Eerste Kamer teruggebracht naar vier jaar. Belangrijke staatkundige vernieuwingen die in de jaren zestig waren bepleit, zoals een beperkt districtenstelsel, een gekozen formateur en rechtstreekse verkiezing van de Eerste Kamer, werden echter niet doorgevoerd.

In 1963 stelde minister Toxopeus een werkgroep in, die in samenwerking met de afdeling Grondwetszaken van het ministerie van Binnenlandse Zaken een Proeve van een nieuwe Grondwet moest opstellen. De werkgroep bestond uit de staatsrechtgeleerden A.M. Donner, J. van der Hoeven, H.J.M. Jeukens, P.J. Oud en J.V. Rijpperda Wierdsma. Ingrijpende staatkundige veranderingen werden niet voorgesteld. Belangrijkste voorstel was het verlenen van het recht van initiatief aan de Eerste Kamer. De Kamers moesten voortaan zelf hun voorzitter kiezen. Voorts moest de mogelijkheid om in Verenigde Vergadering over wetsvoorstellen te besluiten, worden verruimd en de leeftijdsvereiste van het Kamerlidmaatschap worden verlaagd van 25 naar 21 jaar.

De ministeriële commissie-Kranenburg werd in 1954 bij ministeriele regeling ingesteld en stond onder leiding van R. Kranenburg, lid van de Raad van State. Ze kreeg de taak om te adviseren over een technische herziening van de grondwettelijke bepalingen over het buitenlands beleid, zoals die in 1953 in de Grondwet waren opgenomen. Het ging onder meer om zaken als het horen van de Raad van State, de toepasbaarheid van bepalingen op door de ILO (Internationale Arbeidsorganisatie) gesloten overeenkomsten en over de mogelijkheid van een spoedprocedure.

De staatscommissie-Teulings/Donner werd in 1953 per koninklijk besluit ingesteld door het kabinet-Drees III. De commissie kreeg de opdracht om te adviseren over het kiesstelsel en een wettelijke regeling voor politieke partijen. Bij die advisering hield ze ook de grondwettelijke bepalingen tegen het licht. Het ging onder meer over versterking van de band tussen kiezers en gekozenen en waarborging van een democratische wijze van kandidaatstelling door partijen.

De staatscommissie-Van Schaik moest een herziening van de Grondwet voorbereiden, omdat de dekolonisatie, de komst van internationale organen en maatschappelijke ontwikkelingen dat nodig had gemaakt. De op basis van de adviezen gerealiseerde wijzigingen bleven beperkt. Voorstellen over beperking van de macht van de Eerste Kamer en over aanpassing van de procedure voor Grondwetsherziening haalden het niet. In 1956 werd wel het aantal Kamerleden uitgebreid, nadat een eerste voorstel in 1952 in de Eerste Kamer was gesneuveld. Belangrijk was verder een herziening in 1956 van bepalingen over verdragen en supranationale regelgeving.

Naast deze Staatscommissie werd een commissie-Van Eysinga ingesteld, die zich bezighield met de grondwetsbepalingen over het buitenlands beleid. In 1954-1955 adviseerde een commissie-Kranenburg over technische wijzigingen van die bepalingen.

Zijdelings hield de staatscommissie-Teulings/Donner over het kiesstelsel zich eveneens bezig met de Grondwet.

In 1946 en 1947-1948 waren er drie Staatscommissies die zich bezighielden met partiële herziening van de Grondwet.

In 1946 adviseerde een staatscommissie-Beel over een andere procedure voor herziening van de Grondwet. Dit advies werd echter niet omgezet in wetgeving, omdat niet de vereiste meerderheid werd gehaald.

In 1948 adviseerde een tweede staatscommissie-Beel over opneming van een apart Grondwetshoofdstuk in verband met de aanstaande herziening van de staatkundige structuur van het Koninkrijk. Dit werd in 1948 gerealiseerd.

De in 1946 ingestelde staatscommissie voor de zaken van de Erediensten zou pas in 1967 een eindrapport uitbrengen.

De staatscommissie-De Wilde adviseerde over herziening van de Grondwet ten aanzien van de vrijheid van drukpers, de schadelloosstelling en en het pensioen van Tweede Kamerleden, de benoeming van ministers zonder portefeuille, instelling van een (derde) Kamer voor het bedrijfsleven, maatregelen tegen revolutionaire volksvertegenwoordigers en de herzieningsprocedure. De adviezen van de staatscommissie leidde slechts tot een beperkte aanpassing van de Grondwet. Er kwam bijvoorbeeld geen mogelijkheid om revolutionaire volksvertegenwoordigers uit het parlement te zetten.

De staatscommissie-Ruijs de Beerenbrouck hield zich bezig met mogelijke verandering van de Grondwet ten aanzien van de troonopvolging, de Staten-Generaal (met name de wijze van verkiezing van de Eerste Kamer), het volksinitiatief, het referendum en de instelling van nieuwe publiekrechterlijke lichamen. De commissie bracht op 27 oktober 1920 verslag uit. Ingrijpende voorstellen, die waren ingegeven door de wens tot democratisering na de mislukte revolutiepoging in 1918, werden echter niet gerealiseerd. Zo kwam er geen mogelijkheid tot referendum om kiezers zich te kunnen laten uitspreken over een Grondwetsherziening.

De staatscommissie-Oppenheim moest advies uitbrengen over het nieuwe kiesstelsel. Op basis van het advies diende het kabinet een wetsvoorstel in tot invoering van het algemeen mannenkiesrecht en van de evenredige vertegenwoordiging. Dit resulteerde in 1917 tot wijziging van de Grondwet.

De staatscommissie-Bos, die bestond uit zeven fractievoorzitters en zeven onderwijsspecialisten uit Tweede Kamer, wist een compromistekst te formuleren over de bekostiging door de overheid van scholen voor bijzonder onderwijs. Op basis van dit advies kwam er in 1917 een herziening van het onderwijsartikel tot stand.

De staatscommissie-De Beaufort werd op 23 oktober 1905 ingesteld door het kabinet-De Meester. Voornaamste taak was het zoeken van een oplossing van de vraag hoe de kiesrechtuitbreiding moest worden geregeld. Het voorstel om het kiesrecht niet langer in de Grondwet te regelen (het blanco artikel), werd niet gerealiseerd.

Deze staatscommissie werd ingesteld op 24 maart 1910 door het kabinet-Heemskerk. Zij moest adviseren over uitbreiding van het kiesrecht en over het onderwijsartikel. De commissie bracht in mei 1912 haar rapport uit, maar kon niet met een eensluidend advies komen.

Deze staatscommissie werd op 11 mei 1883 ingesteld door het kabinet-Heemskerk. Opdracht was onderzoeken welke bepalingen van de Grondwet moesten worden herzien. De commissie bracht op 25 januari 1884 haar eindverslag uit. Dit was de basis voor een algehele Grondwetsherziening. Er werd een moeizaam compromis bereikt over uitbreiding van het kiesrecht, maar tot een nieuw onderwijsartikel kwam het niet.

Op 17 maart 1848 benoemde koning Willem I een staatscommissie onder leiding van Thorbecke, die voorstellen moest doen over onder meer invoering van de politieke ministeriële verantwoordelijkheid, versterking van de positie van het parlement, invoering van directe verkiezingen voor de Tweede Kamer en herziening van bepalingen over gemeenten en provincies.

In 1814 kwam de eerste Grondwet van het opnieuw zelfstandige Nederland tot stand. Het ontwerp daarvoor werd opgesteld door een commissie onder leiding van Gijsbert Karel van Hogendorp. De commissie baseerde zich deels op schetsen die Van Hogendorp had gemaakt, maar sloot ook aan bij de staatsregelingen zoals die in de Bataafs-Franse Tijd bestonden. Het ontwerp werd in maart 1814 door een door de vorst benoemde notabelenvergadering goedgekeurd.

Van Hogendorp leidde in 1815 opnieuw een Staatscommissie. Die werd ingesteld vanwege de vereniging van Noord- en Zuid-Nederland en vanwege de aanvaarding van het koningschap door soeverein vorst Willem. De commissie bestond uit noordelijke en zuidelijke leden en bracht in juli 1815 verslag uit.

Het voorstel van de commissie werd in Noord-Nederland door het parlement aanvaard (het aantal leden van de uit de nog uit één Kamer bestaande Staten-Generaal was daartoe verdubbeld). In de Zuidelijke Nederlanden vond een stemming plaats door grondwetsnotabelen. Hoewel die in meerderheid het voorstel afwezen, besliste de koning - na onder meer de thuisblijvers bij de voorstemmers te hebben geteld - dat het voorstel in de Nederlanden een meerderheid had.