Europese defensie: tweede ronde

4 april 2025, column J.Th.J. van den Berg

De Russische agressie tegen Oekraïne en de noodzaak dat land te ondersteunen, is één oorzaak van opnieuw nadenken over de Europese defensie. De Amerikaanse druk, gelegd op zijn bondgenoten in Europa, om veel meer aan de gezamenlijke defensie bij te dragen is de andere oorzaak. Beide zijn zo sterk – de vrede in ons werelddeel staat op het spel – dat de Europese Unie serieus is gaan nadenken over een zelfstandig georganiseerde defensie. De beschouwing daarover van Jan Werts in De Hofvijver van deze maand¹⁾ laat niet alleen zien wat er op het spel staat, maar ook hoeveel middelen er met herbewapening van Europa zijn gemoeid.

Om te beginnen is er het probleem dat in Europa zijn defensie sedert de jaren negentig van de vorige eeuw schromelijk heeft verwaarloosd. Als er een enigszins geloofwaardige militaire macht in dit werelddeel moet worden opgebouwd, zijn enorme inspanningen nodig. Geen wonder dat de honderden miljarden aan euro’s over de tafel vliegen. Die kunnen niet met normale begrotingsmiddelen worden verworven zonder draconische bezuinigingen op alle andere overheidsuitgaven. Dus komt de gedachte op aan leningen, eventueel zelfs Europese leningen.

Het is niet alleen verwaarlozing in vrijwel heel de EU die noopt tot een inhaalmanoeuvre. Het is ook de aloude klacht van de Amerikanen over de gebrekkige ‘burden sharing’ tussen de Verenigde Staten en de Europese partners in de NAVO. Al in de tijd van president Nixon (1969–1974) liet Henry Kissinger meer dan eens weten dat, als Europa wilde rekenen op Amerikaanse steun bij agressie tegen een Europese lidstaat (het beroemde artikel 5 van het NAVO-verdrag) het meer moest doen voor zijn defensie. Dat was nog in een tijd van Koude Oorlog, toen aan deze zijde van de oceaan hoge bedragen naar defensie gingen. Vooral na 1990 werd de ongelijkheid in bijdragen alleen maar groter. President Trump mag nu de botte bijl hanteren, onbegrijpelijk is zijn optreden niet.

Zo is het ook niet nieuw om te denken aan een meer geïntegreerde defensie voor de Europese Unie. Nederland werkt intussen met België en Duitsland samen bij diverse onderdelen van de krijgsmacht, maar dat is in feite nog maar heel beperkt en in Europees perspectief stelt het allemaal niet heel veel voor. Om de kosten voor de toekomst nog enigszins beperkt te houden, zou grondiger integratie nodig zijn. Hoe dapper de Europese Commissie nu ook spreekt over snelle en verregaande versterking van het Europese defensieapparaat, over systematische taakverdeling wordt nog niet serieus nagedacht. Het kost al moeite genoeg om alle lidstaten van de EU tot aanzienlijk grotere inspanningen te krijgen, zo laat Jan Werts in de ‘Hofvijver’ zien.

Herbewapening en grotere integratie van krijgsmachten brengt onvermijdelijk een fundamentele verandering in karakter van de Europese Unie te weeg. Het gaat niet langer meer om het economische verkeer en de bijbehorende regulering, al is de wapenindustrie en de behoefte aan strategische autonomie op dat terrein nog wel een activiteit die tot het werkterrein van de EU behoort.

Maar, de organisatie van een adequate defensie vergt een vorm van integratie die wij vele jaren zorgvuldig hebben vermeden. Misschien wel juist, omdat er een eerdere poging is ondernomen in de vorm van de Europese Defensie Gemeenschap, een Frans idee uit 1950 dat leidde tot een ontwerpverdrag in 1952, maar dat strandde tijdens het ratificatieproces in 1954. Het verhaal van de EDG wordt kort en bondig verteld door Jan-Willem Brouwer, eveneens in de ‘Hofvijver’²⁾ van deze maand. Sinds 1954 praatte helemaal niemand meer over een Defensiegemeenschap of -Unie: te gevoelig.

Dat is begrijpelijk, omdat de defensie een activiteit is die direct raakt aan de staatssoevereiniteit. Naast de financiële is er dus de politieke vraag: betekent Europese integratie van de defensie niet het opgeven van elementaire soevereiniteit? Wat brengt dat met zich mee aan de eisen van doelgerichte democratische controle? Er wordt immers een geduchte militaire macht opgebouwd, maar onder wiens toezicht? Trouwens, hoe denken wij een geïntegreerde Europese defensie (in welke vorm dan ook) op te bouwen zonder terugkeer van het Verenigd Koninkrijk in de Europese Unie?

Allemaal vragen die niet lang meer kunnen worden ontweken. Met dank aan Wladimir Poetin en Donald Trump.