Van knettergek tot prutser

11 april 2025, column Bert van den Braak

In het debat op 2 april noemde GroenLinks-PvdA-fractieleider Frans Timmermans minister Faber de grootste prutser die ooit in vak K heeft gezeten. Daarop werd hier en daar kritiek geuit. Was dit niet erg het spelen op de persoon en deed de leider van de grootste oppositiefractie daarmee niet hetzelfde wat eerder PVV-leider Geert Wilders was verweten?

Onmiskenbaar is de toon in het debat de afgelopen dertig jaar verhard. Toen in oktober 1979 PvdA-woordvoerder volkshuisvesting Marcel van Dam i het beleid van de bewindslieden Beelaerts van Blokland i en Brokx i sterk bekritiseerde, gebruikte hij daarvoor de wereldliteratuur. Hij vergeleek de bewindslieden met de figuur Oblomov uit een roman van Gontsjarov. Die gaat over een landheer die zijn tijd doorbracht met slapen en daarmee zijn rijkdom verspeelde, en die zijn knecht Zachar kapittelde toen die de opdracht uitvoerde om hem te wekken. Van Dam dichtte zichzelf de rol van Zachar toe en eindigde zijn filippica met de woorden: "Ik wens de Oblomows van de Van AIkemadelaan [waar het ministerie was gevestigd] een goede nachtrust!"¹⁾

Een half jaar eerder had de minister bij de begrotingsbehandeling Van Dam op diens vraag of hij nog zou regeren op kritiek als antwoord gegeven: "Ik heb gemeend een gepast zwijgen over ongepast spreken te moeten betrachten". Wie die behandeling terugleest, zal echter weinig schokkends vinden. Harde kritiek ja, maar geen ongepaste woorden.

Een bewindspersoon betichten van incompetentie, gebrek aan daadkracht en falen, is uiteraard toegestaan. En dat mag in harde bewoordingen. De latere Kamervoorzitter Anne Vondeling i schreef in zijn boek Nasmaak en voorproef dat hij het raar vond, dat zijn kritiek (hij was enige jaren oppositieleider) op de bewindslieden Marijnen i en Bot i door sommigen te scherp werd gevonden. Vondeling schreef: wekelijks wordt er kritiek geuit op jonge sporters en kunstenaars en dat mocht dan wel, maar kritiek op een in zijn ogen falende minister - een publieke ambtsdrager - zou dan niet mogen. Uiteraard diende dat niet onelegant te gebeuren, maar een minister moest daar maar tegen kunnen.²⁾

De misschien wel scherpste aanval op een minister in het parlement was in oktober 1925. VDB-fractievoorzitter Marchant i viel toen de enige maanden ervoor aangetreden minister-president en minister van Financiën Colijn i aan op intrekking van een belofte om niet te korten op ambtenarensalarissen. Marchant zei: "(...) een belofte van dezen Minister van Financiën is absoluut niets waard, niets, absoluut niets." Colijn was witheet. Hij stelde part noch deel te hebben gehad aan dat besluit (het was door zijn voorganger genomen) en verlangde terugneming van de woorden. Marchant vond dat de minister de zaak ten onrechte persoonlijk maakte. Hij sprak hem aan als verantwoordelijk minister. Toen het geschil enige tijd later was bijgelegd, verduidelijkte Marchant dat door aan te geven dat als Colijn hem persoonlijk een belofte deed hij hem uiteraard volledig vertrouwde.

In scheiding tussen persoon en functionaris zit de crux. In het programma Eva wees Telegraaf-journalist Wouter de Winther op kritiek in 2007 van de PvdA op 'gekke Ella'. Hij citeerde echter onjuist. Wilders zei na de uitspraak van minister Ella Vogelaar i dat op termijn ook de islam deel zou gaan uitmaken van onze cultuur, dat zij 'knettergek' was geworden. Dat was 'op de persoon'. Kamervoorzitter Gerdi Verbeet i bood de minister aan er via een 'persoonlijk feit' op te reageren (wat zij niet deed). Nadien zijn er meer op de persoon gerichte 'aanvallen' geweest, bijvoorbeeld op Sigrid Kaag.³⁾

Kritiek op een minister die geregeld ontijdige en onjuiste uitspraken doet, Kamervragen niet beantwoordt, haar eigen politieke draagvlak ondermijnt en van een onbeduidende zaak (lintjes) een politieke kwestie maakt, is vanzelfsprekend toegestaan. Prutser was een hard, maar helder oordeel over haar functioneren als minister.