De staatsman en het evenement

23 juni 2017, column J.Th.J. van den Berg

In 1981 organiseerde de WRR een symposium over ‘beleidsgerichte toekomstverkenningen’. Dat had vooral de bedoeling te laten zien dat de toekomst te beïnvloeden was, bij voorkeur zelfs diende te worden ‘gemaakt’. Woorden naar het hart van alle aanwezige bestuurders en ambtenaren: wat is er mooier dan de gedachte de toekomst naar je hand te zetten, ‘vorm te geven’, zeker als je deel bent van de overheid?

De prettige sfeer werd niet weinig bedorven door een toespraak van prof. André Donner (jawel, vader van) die een betoog hield met als motto: ‘regeren is wachten’. Hoe hadden wij het nu? Waren wij dáárvoor naar Den Haag gekomen? Onthutsing in de hele zaal.

Om de een of andere reden – hoewel ook ik nog vol was van het geloof in een maakbare wereld – had ik schik in Donners betoog, misschien vooral door de ontsteltenis die het teweeg bracht. Wat Donner wilde zeggen was, dat enigszins intelligente politici vaak al lang weten wat hen te doen staat, maar zich ook realiseren dat zij voor hun boodschap onvoldoende steun zullen krijgen. Totdat door een indrukwekkend evenement iedereen wakker schrikt en eindelijk de vereiste steun kan worden georganiseerd.

Sterk voorbeeld: al geruime tijd wisten Rijkswaterstaat en de politieke leiding van Verkeer en Waterstaat dat de dijken in Zeeland en Zuid-Holland vervaarlijk zwak waren en dat daar nodig iets aan moest gebeuren. Daarvoor was echter kort na de Tweede Wereldoorlog geen enkele belangstelling. We hadden wel wat anders te doen dan dijken aanleggen en versterken.

Totdat die dijken doorbraken in 1953. Toen was er plotseling zelfs steun voor een compleet Deltaplan. Er was niet minder dan een hoogst ernstig ‘evenement’ nodig om iedereen zo ver te krijgen. Terwijl politici vaak wordt verweten dat ze problemen niet vooraf doorzien hebben, of wel doorzien hebben maar ‘niks gedaan’, blijkt de realiteit ingewikkelder te zijn geweest. In de democratie hebben politici dikwijls het evenement nodig om hun omgeving wakker te schudden en tot handelen over te gaan. De wijze staatsman leert dus te wachten op dit productieve evenement. Politici verwijten dat zij handelen op basis van incidenten is hen verwijten dat zij bekwaam hun vak uitoefenen.

Soortgelijk betoog als André Donner schreef ik veel later in een artikel dat heette: ‘De staatsman en het zegenrijke ongeval’. ¹⁾ Daar kwam weer veel ernstig commentaar op: de politiek was toch toekomstgericht vormgeven aan de samenleving en niet een potje wachten op ongelukken? Helaas, de werkelijkheid is er een die veelal dwingt tot wachten op het goede moment. Politici moet je niet verwijten dat zij wachten; je moet hen bekritiseren als zij verzuimen van het incident effectief en tijdig gebruik te maken.

Ter geruststelling, het hoeft niet steeds om rampen te gaan, zoals in het voorbeeld van 1953. Het kan ook gaan om een gelukkige gebeurtenis waar (bijna) niemand mee had gerekend, vooral de experts niet. Maar, die de schrandere politicus altijd als mogelijkheid voor zich zag, misschien wel omdat hij er heimelijk naar verlangde. Die hij gebruikt als de gelegenheid zich aandient. Daar manifesteert zich de ware staatsman.

Opnieuw een sterk maar nu meer hartverheffend voorbeeld. Op 9 november 1989 donderde de Berlijnse Muur in elkaar en lag de DDR plotseling open voor hereniging met de West-Duitse Bondsrepubliek. Een evenement van jewelste, mits je er onmiddellijk gebruik van maakte.

Dat was precies wat de Duitse Bondskanselier Helmut Kohl deed. Door, waar nodig tegen andere Europeanen in, snel te handelen en steun te organiseren in de Verenigde Staten (George Bush sr.) en de Sovjet-Unie (Michail Gorbatsjov) wist hij de Duitse eenheid binnen een jaar tot stand te brengen. Als hij had gewacht of geaarzeld zou het niet zijn gelukt. Als hij de deskundigen en de SPD had gevolgd, helemaal niet.

Kohl was iemand die erg goed kon wachten. Daar had hij in de Bondsrepubliek lang een slechte naam aan te danken. Tot dat ene ogenblik in november 1989. Geen wonder dat Duitsland Kohl al zijn gebreken en zwakheden heeft vergeven en hem nu eert als wat hij is: Der Kanzler der Deutschen Einheit. Net als zijn opvolger Angela Merkel kan je daar alleen maar diep voor buigen.