Het 'probleem' democratie
Hoewel onze welvaart groot en redelijk gespreid is, overheidsinstellingen in het algemeen goed functioneren, voorzieningen een hoog peil hebben en de infrastructuur op orde is, lijkt kritiek op bestuurders en zelfs 'de democratie' toe te nemen. Voor een deel is dat wellicht te verklaren door onzekerheid. Kunnen we dat hoge niveau wel handhaven en kunnen we reële bedreigingen (terrorisme) en uitdagingen (klimaatverandering, inburgering) wel aan? En hebben 'we' daar dan iets over te zeggen?
Het latente gevoel van onbehagen, waarvan de omvang overigens geenszins duidelijk is, wordt verder gevoed door onzekerheden elders. In Polen en Hongarije blijken democratische regeringen stappen te kunnen zetten die de rechtsstaat bedreigen of zelfs aantasten. In de Verenigde Staten is een president gekozen zonder politieke ervaring, die meer lijkt te twitteren dan te besturen en die ook daadwerkelijk schade kan berokkenen. Bijvoorbeeld door afspraken over het tegengaan van klimaatverandering ter zijde te schuiven. In het Verenigd Koninkrijk bleek een krappe meerderheid voldoende om een fundamentele stap naar onzekerheid te zetten. En dat alles 'volkomen democratisch'.
Nu hoeven wij ons natuurlijk niet per se druk te maken over hoe andere landen hun democratie inrichten, al zijn sommige voornemens van Trump op zijn minst zorgelijk. Hoogstens kunnen we er zelf lessen uit trekken. Bijvoorbeeld dat het toch niet zo gek is om fundamentele beslissingen niet met een gewone meerderheid te nemen, maar daarvoor een versterkte meerderheid te verlangen. Verder is ons stelsel van evenredige vertegenwoordiging toch niet zo gek, al kleven er ongetwijfeld ook nadelen aan. De Hongaarse regeringspartij Fidesz haalde bij de verkiezingen van 2014 45 procent van de stemmen, maar heeft 67 procent van de zetels. In Polen haalde PiS in 2015 38 procent, maar die regeringspartij heeft 51 procent van de zetels in de Sejm, het Poolse lagerhuis.
Democratie is meer dan alleen maar een gekozen volksvertegenwoordiging of uitmaken wie de macht krijgt. Een democratisch bestel vergt allereerst stevige instituties, met een goede legitimiteit. Wie vindt dat er sprake is van een 'nepparlement', omdat het kiesstelsel de volkswil niet goed representeert, is gehouden om zelf met alternatieven te komen - niet alleen in woorden, maar vooral door concrete voorstellen. Ook dat behoort tot de spelregels van de democratie. Wie overtuigend kan onderbouwen dat bijvoorbeeld het maandelijks houden van een referendum tot een betere weerspiegeling van meningen leidt en dus tot beter bestuur, mag het initiatief nemen om dat zo te regelen. Tot de instituties behoort zeker ook de rechtspraak. Ook daarvoor geldt dat ieder vrij is om te zeggen dat voor het leven benoemde rechters waardeloos zijn en dat we hen beter elke vijf jaar aan een 'herexamen' kunnen onderwerpen. Welke criteria dan moeten gelden voor herbenoeming moet dan wel duidelijk worden. Het aantal veroordelingen, de zwaarte van de straffen?
Heel belangrijk in het bestel zijn ook politieke partijen. Het feit dat steeds minder mensen daar lid van willen worden, doet daaraan niets af. Partijen zorgen voor meningsvorming en helpen bij het maken van keuzes bij verkiezingen. Verwantschap met een politieke partij is immers een hele goede indicatie voor de opvattingen van kandidaten. Partijen met een democratische structuur bieden verder iedereen de mogelijkheid om mee te praten en mee te beslissen, ook over kandidatenlijst en programma. Dat vergt enige inspanning, maar voor wie de democratie zegt te koesteren kan dat geen belemmering zijn. Niet onbelangrijk zijn verder de mogelijkheden die partijen hebben om kandidaten te rekruteren en te scholen. Dat een klein aantal leden tot een 'elite' leidt, is een raar verwijt. Wie dat wil voorkomen, kan zelf in actie komen. Anders dan in de negentiende en begin twintigste eeuw zijn er geen beperkingen om politiek actief te zijn.
Dat de vrijheid van pers en omroep evenzeer essentieel is voor een goed functionerend democratisch bestel zal zonneklaar zijn. Het feit dat media niet alleen 'hoeders' zijn van informatie, maar ook commerciële bedrijven die elkaar beconcurreren, heeft nadelen. Een alternatief is er echter nauwelijks. Wel kan worden gezorgd voor goede randvoorwaarden voor een vrije pers en omroep. Transparantie bijvoorbeeld. De media hebben zelf een niet te onderschatten verantwoordelijkheid. Dat geldt zowel voor het blootleggen van misstanden als voor het 'veroordelen' van bestuurders. Voor beide geldt dat steeds grote zorgvuldigheid geboden is.
In ons land staat de democratie er niet slecht voor, maar dat is geen vanzelfsprekendheid. Een langdurige formatie kan zelfs worden gezien als een goed teken, namelijk als uiting van de wil om tot een breder draagvlak te komen bij de aanpak van problemen. Dat feit en de checks and balances die ons bestel kent, maakt dat er (nog) geen probleem 'democratie' is. Actieve betrokkenheid van burgers en bereidheid compromissen te sluiten, blijft geboden. Vraag is nu vooral: wie voelt zich aangesproken.