Nederland: een eiland in Europa?

Tijdens de financiële crisis was Nederland, mede in de persoon van Jeroen Dijsselbloem als voorzitter toen van de Eurogroep, één van de voorstanders van een strenge benadering van landen in financiële nood. Financiële hulp mocht alleen bij uiterste nood en met en na strenge hervormingen. Rutte sprak destijds tijdens de verkiezingen die later zouden leiden tot Rutte 2 (VVD en PvdA) uit dat er geen verdere steun naar Griekenland zou gaan. Wat daarna trouwens wel gebeurde.

Nederland was al weer langer geleden ook al geshockeerd toen Duitsland en Frankrijk afweken van de Stabiliteitsnormen, de beroemde 3% begrotingstekort en 60% staatsschuld. Tijdens de financiële crisis werd het Europese financiële systeem dan ook opgetuigd met allerlei vormen van toezicht op begrotingsdiscipline, en procedures (het Europees Semester) om dat te effectueren. Er kwam een ‘fiscal compact’ met daarin een verplichting tot een nationale norm van begrotingsevenwicht, een nationale toezichthouder op die norm en streng toezicht met sanctiemogelijkheid voor de EU.

De nieuwe EU-begroting: Nederland op de rem

De afgelopen maanden laaide binnen de EU (mede beïnvloed door de Brexit en dus de afname van een Britse bijdrage aan het EU-budget) de discussie op over het nieuw financiële meerjarenkader van de EU. Niet meer dan 1% van het Europees nationaal inkomen zou dat volgens Nederland moeten zijn. Daarmee maakte Nederland zich als land dat zeer heeft geprofiteerd van de EU al niet erg populair. Maar in het licht van politieke discussies en onderhandelingen begrijpelijk als inzet in die onderhandelingen en ook om in 2021 de populisten en EU-sceptici niet te veel voer voor populariteit te geven. Er staan tenslotte verkiezingen aan te komen in maart 2021.

De coronacrisis

En toen kwam begin 2020 het Covid-19-virus en stak de coronacrisis over van China en andere delen van Azië naar Europa. Honderden doden in Italië en Spanje. En uiteraard een stilstand/achteruitgang voor de economieën daar. Niet alleen politieke instabiliteit in beide landen met kleine meerderheden en grote populistische partijen, maar ook wederom een financiële en economische ramp.

Daarna kwam het virus ook naar andere landen van de EU en sloeg zwaar toe in de VS. Na alle onzekerheid over Brexit en de handelsgeschillen tussen de VS en handelspartners, zacht gezegd een nieuwe klap, met gedaalde beurskoersen.

Zoals Van der Mei uitlegde heeft de EU geen competenties op het stuk van pandemieën en gezondheidszorg: ieder voor zich dus. Wel kan er wat gedaan worden ten aanzien van het sluiten van de buitengrenzen of het toestaan dat (tijdelijk) de (Schengen) binnengrenzen worden gesloten.

Er is echter wel een roep voor transnationaal ingrijpen, solidariteit en samenwerking. Hoe dat moet laat de wetenschap zien en bedrijven die de noodzakelijke apparatuur en andere middelen leveren. Maar dat de EU weinig bevoegdheden heeft is niet haar aan te rekenen maar de lidstaten.

Hulp voor lidstaten: zijn we solidair?

En toen kwam de vraag vanuit zwaar getroffen EU-landen om hulp: financieel om ze bij te staan bij de economische gevolgen die er zijn en gaan komen. De ECB reageerde met een extra opkoopprogramma (het PANDEMIC EMERGENCEY PURCHASE PROGRAM – PEPP; zie ook Vander Sluis; maar de Europese Raad (met voorop onze premier) en de Eurogroep (met voorop onze minister van financiën) vonden het geen tijd om extra financiële hulp te beloven, anders dan dat de Raad besloot dat het toezicht op de al bestaande criteria kan gaan worden versoepeld. Onhandig, to say the least, was dat minister Schouten wel om hulp aanklopte in Brussel voor de siertelers. ESM-inzet, opgezet om financiële buffers te geven aan landen in nood, goedkoper aan geld te helpen, is tenslotte beter dan wanneer ze op de financiële markten moeten lenen. Voormalig president van de Nederlandsche Bank Wellink bepleitte Coronabonds waarmee een aantal landen goedkoper aan geld kunnen komen zodat ze straks niet door hogere rentes in een financiële crisis duikelen.

Nederland als strenge bewindvoerder

Die afwerende houding bracht Nederland niet de populariteitsprijs. Wopke Hoekstra wreef nog wat extra zout in de wond door te vragen om een onderzoek waarom die landen niet de overheidsfinanciën net zo op orde hadden gebracht als Nederland. Niet handig van Italië was natuurlijk dat Italië afgelopen jaren wel eens de kont tegen de krib gooide en aankondigde zich niet echt te willen houden aan alle begrotingsafspraken en -regels. Rationeel was de vraag van Hoekstra, in andere tijden een goede vraag, maar op dit moment? Dat is zoiets als een obese coronapatiënt zeggen dat hij maar eerder had moeten gaan afvallen; of de ZZP’er, dat hij maar een financiële buffer had moeten opbouwen. Ons MKB wordt meteen gesteund: geen vragen maar steun. Vanzelfsprekend.

EU solidariteit

Maar strekken die solidariteit en steun zich niet ook binnen de EU uit?

Is dat ook niet de plicht en de bestaansratio van de EU? Natuurlijk ziet de EU op handel en open grenzen, maar daarnaast is de EU toch ook een waardengemeenschap met een gemeenschappelijk beleden cultuur? En buren kunnen mensen zijn of bedrijven, en die helpen we; maar toch ook landen, en vooral als die landen al decennia met ons lid zijn van de EU. De EU is vaak ratio: bevorderen van vrede en veiligheid en economische voorspoed en handel. Maar alleen ratio redt het niet, zien we in de discussie over EU-scepticisme. Emotie, het gevoel dat de EU er ook voor de mensen is, voorkomt dat inderdaad de EU alleen maar als bureaucratie en grote glazen gebouwen wordt gezien. Natuurlijk geeft de EU ook geld voor allerlei nuttig medisch wetenschappelijk onderzoek; maar nu wordt de EU afgerekend op een standpunt van landen. Inderdaad is de EU redelijk machteloos, maar wel door toedoen van lidstaten. En dat betekent gevaar voor de EU, wat meer is dan dat lidstaten een zakelijke ruzie hebben over gezond begrotingsbeleid. Het betekent dat mensen gaan twijfelen aan de EU en het vertrouwen van de leden ervan die de EU dragen kwijtraken.

Nederlands isolement; wat betekent dit voor de toekomst van Nederland in de EU en voor de EU

In deze tijden zo reageren op existentiële hulpvragen uit andere landen/lidstaten is niet mijn beeld van loyaal EU-lidmaatschap. Rutte en Hoekstra mogen in reguliere tijden gelijk hebben, op dit moment vind ik hun benadering verwerpelijk en onverstandig en gevaarlijk voor onze toekomst in een stabiele EU. En ook vanuit eigen belang: de boemerang komt een keer terug. Inderdaad bij hulpvragen vanuit Nederland of hervormingen van EU-fondsen en -subsidies, of steun voor het visserijdossier in de onderhandelingen met het VK.

Misschien willen Rutte en Hoekstra zo voorkomen dat Baudet en Wilders munitie krijgen voor de campagne van 2021. Maar ze voorkomen niet dat EU-sceptische sentimenten in landen als Spanje, Italië en Portugal de overhand krijgen. Misschien blijven we dan zuiver in de budgettaire leer, maar verliezen we moreel en politiek gezag in Nederland en in de EU. Ook straks als de begrotingsonderhandelingen tot een conclusie moeten leiden. Merkel is voor mij een grote staatsvrouw door haar Wir schaffen das.

Laat Nederland ook een rechtsstatelijk en verlicht kompas zijn door te laten zien dat we elkaar helpen, met geld, menskracht, inzet en kunnen. Dan maar allemaal een beetje armer: wij wat rijker en zij veel armer gaat niet werken. Dat wordt het einde van de EU, in ieder geval moreel.

Er komt straks nog genoeg gedoe aan om de financiële scherven te ruimen. Dan hebben we elkaar ook weer nodig. En dan is er staatsmanschap, rationeel en moreel, nodig, en gezag. Gezag, net als vertrouwen, komt te voet en gaat te paard. Zoals Rutte altijd benadrukte: Nederland is geen eiland. Inderdaad, maar zo worden we het wel binnen de EU, als die blijft bestaan, of er buiten.

Dit artikel is onderdeel van het forum 'Coronacrisis: solidariteit in de Europese Unie?'. Volg hier het hele debat.