Europa komt nu op stoom: Ambtenarij-Mensensmokkel-Griekenland-Plan Juncker

'Nadat de regeringsleiders hun extra top van 23 april over de bootvluchtelingen begonnen met een minuut stilte voor de slachtoffers, moeten zij ook de moed hebben er wat aan te doen. Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker neemt risico’s. Hij stelt maatregelen voor maar is niet zeker hiervoor steun te krijgen. Het vluchtelingenprobleem zal echter niet verdwijnen door het te ontkennen’, aldus eerste vicevoorzitter Frans Timmermans van de Commissie op 13 mei in Brussel bij de lancering van een nieuw Migratiebeleid.   

Volgens de International Organisation for Migration hebben dit jaar tot nu toe al circa 60.000 bootvluchtelingen de oversteek over de Middellandse Zee gewaagd. Naar schatting tweeduizend daarvan zijn daarbij verdronken. Dat is twintig keer zoveel als vorig jaar. Vorig jaar telde de EU volgens de Commissie in totaal 600.000 asielaanvragen, bijna de helft meer dan het jaar daarvoor. Een derde daarvan ging naar Duitsland. Volgens Frontex staan er tot wellicht een miljoen veelal economische vluchtelingen klaar voor de overtocht naar het ‘Beloofde Land’ Europa.

Brussel koppelt haar beoogde spreidingsplan aan militaire operaties in de Middellandse Zee. Zulk optreden moet het lucratieve massaal binnensmokkelen van vluchtelingen beperken. De ministers van Buitenlandse Zaken en Defensie hebben op 18 mei in Brussel de jacht op mensensmokkelaars (migranten werken vrijwillig mee) en mensenhandelaars (gedwongen migratie) geopend. Unaniem besloten zij tot een ongekende operatie genaamd EUNAVFOR Med met hoofdkantoor in Rome. Het is de bedoeling de schepen van de smokkelaars te identificeren en uiteindelijk te vernietigen. Dit laatste garandeert dat de smokkel zich niet zal herhalen.

De beoogde operatie verloopt in etappes. Eind juni bevestigen de politieke leiders bij hun Europese top deze aanpak. Intussen is vandaag de uitvoering al volop begonnen via het vergaren van inlichtingen over de netwerken van de smokkelaars en de handelaars. Extra vliegtuigen en marineschepen komen daartoe vanuit diverse EU-landen naar de Middellandse Zee.

De Nederlandse regering liet inmiddels weten hiervoor geen marineschepen in te zetten. Nederland doet al volop mee aan de operatie Atlanta, de jacht op kapers en piraten voor de kust van Somalië, aldus minister Jeanine Hennis-Plasschaert van Defensie.

In de tweede fase moet de Veiligheidsraad van de VN toestemming geven om verdachte schepen in beslag te nemen of vernietigen. Het is nog afwachten of Rusland en China hiermee wel instemmen. Zo nee, dan gaat de EU waarschijnlijk toch door, zij het alleen in internationale wateren.

De laatste fase krijgt een militair karakter. Basis is het ‘Crisis Management Concept’ van de ijverige Hoge Vertegenwoordiger voor Buitenlands Beleid Federica Mogherini. Zij spreekt van ‘systematische acties om schepen op te sporen en te vernietigen’. Dit laatste ook in de territoriale wateren van Libië. Delen van maritiem Egypte en Tunesië komen dan eveneens onder de radar.

‘Het sturen van gewapende militairen (boots on the ground) naar Libië is echter uitgesloten’, zo verzekerde Mogherini op 13 mei in Brussel. Luchtaanvallen op verdachte schepen, met het risico van burgerslachtoffers, worden eveneens uitgesloten.

Of het werkelijk tot militair ingrijpen komt is onzeker omdat toestemming van de Veiligheidsraad, ofwel de instemming van Libië, vereist is. Duitsland en Nederland lieten al weten anders niet mee te doen. Zij zullen daarin niet de enige zijn. Naast Mogherini, pleit de Britse minister van Buitenlandse Zaken Philip Hammond, zijn Duitse collega Frank-Walter Steinmeyer en verder zelfs Navo-secretaris-generaal Jens Stoltenberg momenteel bij Rusland en China voor de militaire aanpak. De grootmachten gaan waarschijnlijk in de Veiligheidsraad pas akkoord als Libië instemt. Dat land heeft echter rivaliserende regeringen. Rusland zegt dat de chaos in Libië komt door de acties van de NAVO in 2011 om heerser Moammar Gadhaffi te verjagen. 

Volgens bondskanselier Angela Merkel is het vernietigen van lege schepen van bootvluchtelingen nu al begonnen. Zij onthulde op 19 mei dat de Duitse marine al zes schepen heeft doen zinken. De Italiaanse, Franse en Britse marine doen naar in Brussel verluidt hetzelfde. De officiële reden is dat ieder schip ronddobberend zonder bemanning een gevaar is voor de scheepvaart.  

Het is zeer de vraag of de regeringsleiders bij hun top op 25/26 juni over de spreiding overeenstemming kunnen bereiken. Brusselse diplomaten spreken van ‘belangrijke juridische en praktische obstakels’. Gaat het om globale besluiten waarmee de publieke opinie graag akkoord gaat, dan verloopt dergelijk beraad gladjes. De stemming slaat om zodra de lastenverdeling over de EU-landen afzonderlijk ter sprake komt.

Migratiebeleid is grotendeels een nationale bevoegdheid, tenzij de EU-landen unaniem anders besluiten, wat zelden lukt. Dit probleem omzeilt de Commissie door het nog nooit gehanteerde artikel 78 lid 3 van het VWEU aan te boren.  ‘Indien een of meer lidstaten ten gevolge van een plotselinge toestroom van onderdanen van derde landen in een noodsituatie terechtkomen, kan de Raad op voorstel van de Commissie voorlopige maatregelen ten gunste van de betrokken lidstaat of lidstaten vaststellen’.

Eerstdaags doet de Commissie een uitgewerkt voorstel om de vluchtelingen op basis van vier becijferbare normen te spreiden. Per land: het bevolkingsaantal (telt voor 40 procent), het welvaartsniveau (weer 40 procent), de werkloosheid (10 procent) en het aantal sinds 2010 geaccepteerde asielzoekers per land (10 procent). Het Verenigd Koninkrijk, Ierland en Denemarken hebben destijds een uitzonderingspositie afgedwongen. Zij doen niet mee, zodat de spreiding 25 van de 28 EU-landen betreft.

Het totale aantal asielaanvragen is in de EU tussen 2012 en vorig jaar verdubbeld naar meer dan 2000 per dag. Tot nu toe neemt een handvol landen ruwweg zeventig procent van alle asielaanvragen voor hun rekening. Het gaat om Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, Hongarije, Frankrijk, Duitsland, Zweden, en Malta. Met uitzondering van Hongarije en Frankrijk zijn die landen voor meer spreiding. 

Op die toekomstige basis ontvangt Duitsland dan voortaan 18 procent (vandaag ruwweg 30 procent), Frankrijk 14 procent, Italië 12, Spanje 9 procent van de vluchtelingen. Voor Nederland staat ruim vier procent genoteerd, dat is ongeveer wat wij nu al doen. De Nederlandse regering gaat dan ook met de voorgestelde spreiding akkoord. 

Zodra op 13 mei uit de perszaal in Brussel kritische vragen kwamen zei Timmermans: ‘veel burgers zijn tegen ons migratiebeleid omdat zij het niet vertrouwen. Zij vinden dat veel te weinig uitgeprocedeerde illegalen terug gaan. Met die verplichting wordt inderdaad te laks omgesprongen. Dit moet veranderen. Europa moet daarop effectiever daarop toezien. Het mooiste geschenk dat wij de populisten en extremisten kunnen geven is ons defecte immigratiesysteem zo kreupel te houden’.

Spreiding vereist een gekwalificeerde (ruwweg driekwart) meerderheid in de Europese Raad van Ministers. Zoals het er nu uitziet hebben de tegenstanders (Frankrijk, Hongarije, Polen, Tsjechië, Spanje, Slowakije plus de drie Baltische Staten) samen royaal voldoende stemmen om spreiding tegen te houden. De tegenstanders vrezen dat het introduceren van vaste landenquota extra kandidaat-vluchtelingen zal aantrekken.

Wellicht zal de Commissie haar voorstel in de Ministerraad te zijner tijd afzwakken zodat de vereiste meerderheid er toch komt. Dat gebeurt wel vaker. Een andere optie waaraan men denkt is spreiden op vrijwillige basis. Maar gezien de tegenstand zal dit niet veel opleveren. 

Zelfs bij een instemmend besluit van de Raad van Ministers blijven er forse obstakels. Is de EU militair in staat drenkelingen te redden en hun schepen te vernietigen? Wie verdeelt vervolgens de vluchtelingen over de landen? Op welke gronden? Wie neemt de zieke en ongeletterde kandidaten? Wat te doen met de ‘asielshoppers’, zij die het aangewezen land weigeren vanwege de lage financiële uitkeringen daar? Kunnen zulke vluchtelingen later verhuizen naar elders? Er is toch vrijheid van vestiging in Europa. 

Met verve presenteerden Timmermans, Mogherini en de Griekse commissaris voor het vluchtelingenbeleid Dimitris Avramopoulos op 13 mei hun beoogde maatregelen. In dat kader wordt dit jaar en in 2016 het budget voor Triton (vooral maritieme grensbewaking) en voor Poseidon (idem aan de Turks/Griekse landgrens) verdrievoudigd. Dit budget wordt aldus negen miljoen euro per maand. 

Dat is overigens het zelfde bedrag dat tot vorig najaar al beschikbaar was en toen fors is verlaagd. Italië, Griekenland en Malta, waar de meeste vluchtelingen arriveren, krijgen van de EU 60 miljoen extra en meer menskracht voor de opvang, zoals het nemen van vingerafdrukken van de stroom nieuwkomers.

Een ander opmerkelijk Commissievoorstel wil dat de EU-landen samen tot 2020 per jaar 20.000 door de VN erkende vluchtelingen extra opnemen. Het gaat dan vooral om Eritreeërs en Syriërs. Voor Nederland betekent dit een extra quotum, in de komende jaren in totaal ruim tweeduizend.

Voorlopig is dit een regeling via vrijwillige deelname van de (dan wel) 28 lidstaten. Momenteel doen dertien veelal Oost-Europese en zuidelijke landen helemaal niet mee aan dit soort opvang.

Staat de ontknoping van het probleem Griekenland in juni voor de deur? Is het eindspel begonnen? Twee uur durend nachtelijk overleg van premier Alexis Tsipras met kanselier Angela Merkel en president François Hollande op 21 mei in Riga (Letland) heeft niets opgeleverd. Inzet: de ruim zeven miljard uit het lopende steunprogramma waarop Griekenland zit te springen.

Op 20 februari, dus alweer drie maanden geleden, is met Athene een ‘breder en dieper hervormingsproces’ afgesproken, aldus destijds de tekst van de Eurogroep. Griekenland beloofde onder druk van de eurolanden, Duitsland voorop, een lijst met concrete hervormingen. Op grond daarvan zou de Eurogroep de nog resterende 7,2 miljard euro steun beschikbaar stellen. Als uiterste datum van een akkoord is destijds eind april genoemd.

Tot op vandaag ligt de radicaal linkse regering dwars. Griekenland weigert categorisch de hervormingen die horen bij ieder EU/IMF hulpprogramma. Beledigende taal vanuit Athene richting Berlijn en andere EU-hoofdsteden heeft de sfeer verder verpest. Van de snelheid van handelen waarop Eurogroepvoorzitter Jeroen Dijsselbloem op 20 februari speculeerde is niets terecht gekomen. Het laatste nieuws is dat nu wordt gewerkt aan een raamakkoord waarin de Grieken alsnog overstag gaan.

Intussen zit de Griekse overheid op zwart zaad. Volgens minister Yannis Varoufakis van Financiën is uitbetaling van de Griekse pensioenen en aflossing van de staatsschuld binnenkort onmogelijk. Griekenland leeft al maanden op een financieel noodrantsoen van de ECB.

Tegelijk dreigen de Europese partners verdeeld te raken. Midden mei suggereerde Commissievoorzitter Juncker een groter tekort op de Griekse begroting te kunnen accepteren. Juncker wil kost wat kost de Grieken binnenboord houden, zegt hij. Meteen reageerde Dijsselbloem daarop afkeurend. Het beslissende beraad ligt niet bij Juncker, maar bij de Eurogroep. Die komt midden juni weer bijeen voor ultiem beraad, maar mogelijk wordt dit vervroegd.  

 ‘Schäuble sluit een Grieks faillissement niet langer uit’, zo meldden op 21 mei de Wall Street Journal en het gezaghebbende Franse financieel dagblad Les Echos. De dominante Duitse minister van Financiën heeft het helemaal gehad met de Grieken, zo leren deze interviews. 

Zonder de inmenging van Juncker te noemen zei de minister dat het trio Commissie, ECB en IMF een en dezelfde koers moet varen. Volgens diverse bronnen wil het IMF Griekenland laten vallen, tenzij de Eurolanden binnenkort een deel van de enorme Griekse staatsschuld kwijtschelden. Vooral Duitsland voelt daar als belangrijkste schuldeiser helemaal niets voor. Dit meningsverschil kan komende weken een ernstige crisis uitlokken.

De Duitse minister wijst er verder op dat recent door saneringen verbeterde financiële positie van Griekenland weer negatief is omgeslagen. Het gunstige effect van de Griekse bezuinigingen en saneringen ging zo weer teniet. 

Vlak voor Schäuble's uitval zei minister Varoufakis in The New York Times Magazine zeker niet te willen snijden in de pensioenuitkeringen, zoals de Eurogroep eist. Een ander breekpunt is de zeven miljard die Griekenland deze zomer moet aflossen. Varoufakis wil dat het Europese noodfonds ESM dat bedrag ophoest in ruil voor nieuwe leningen aan zijn land.

De flamboyante en grof gebekte Griekse bewindsman beweert stiekem de recente vergadering op de band te hebben opgenomen van de Eurogroep in Riga. Daaruit zou blijken dat zijn collega-ministers hem totaal niet ernstig nemen en zelfs uitscholden. 

Is dit ongebruikelijk tapen waar, dan kan Varoufakis maar beter vertrekken, aldus de stomverbaasde Duitse en andere media. Hoe het conflict met Griekenland afloopt weet nog niemand. Staat een nieuwe eurozonecrisis voor de deur, of geven de Grieken op het laatste moment alsnog toe? Dit laatste lijkt niet waarschijnlijk.     

Weer heel andersoortige voorstellen toverde de alomtegenwoordige Frans Timmermans op 19 mei uit zijn enorme portefeuille: vermindering van de Brusselse regeldrift. 

Het pakket komt neer op voortaan beter controleren wat de verordeningen, richtlijnen en andere regels van de EU in de praktijk teweeg brengen. De Commissie krijgt een onafhankelijke Raad voor de Regelgeving met voor de helft experts van buiten. Dat orgaan gaat bovendien de bestaande wetgeving kritisch tegen het licht houden.

Tegelijk richt de Commissie een platform op voor verbetering van het lopende REFIT-programma (versimpeling en beperking Europese wetgeving). Ten slotte komt er een ‘klaagwebsite’ waarop iedereen kan laten weten wat irriteert aan de Brusselse wetgeving. Snel antwoord wordt verzekerd.

Een interview met Timmermans in de Volkskrant van 20 mei leert dat de veel gehoorde klachten over Brusselse regelneverij en ambtenarij niet overdreven zijn. Timmermans wil dit aanpakken via een cultuuromslag in alle lagen van de Europese besluitvorming.

‘Wij doen iets fundamenteel verkeerd. De organisatie van de Commissie is zo ingericht dat mijn hooggekwalificeerde mensen – dat zijn ze zeker – zich vaak met één onderwerp identificeren. Dan krijg je te horen: ‘Ik doe dit al jaren zo’. Als die Timmermans daar aankomt, pakt hij iets heel belangrijks af. Dat wil ik niet!’. Timmermans citeerde instemmend het eurokritische Kamerlid Han ten Broeke van de VVD: Europa doet teveel beloften en boekt te weinig resultaat.

De eerste reacties leren dat Timmermans op twee fronten moet strijden: het interne ambtelijke apparaat dat graag op de oude voet doorgaat en de talloze belangengroepen. Vakbonden en milieubeschermers, de talloze NGO’s en de andere lobby’s plus de alsmaar groeiende Brusselse advocatenkantoren hebben vaak hun eigen belang bij de bestaande toestand. Dat blijkt namelijk uit hun zuinige reacties.

"Het is goed om Europese regelgeving tegen het licht te houden, in dor hout moet je kappen. Maar wij moeten oppassen dat belangrijke verworvenheden op het gebied van sociale rechten, volksgezondheid, milieu en consumentenbelangen  - louter en alleen om economische belangen - op de helling gaan" reageerde PvdA-Europarlementariër Agnes Jongerius. 

Haar kritische reactie sluit aan bij de meerderheid in Straatsburg. Maar Timmermans laat zich hiermee niet afschrikken. ‘Wij halen de stofkam door alle sectoren: transport, landbouw sociale zaken’, zo beloofde hij het Europees Parlement.

Het ambitieuze investeringsplan-Juncker (EFSI) van 315 miljard euro ligt nu volop ter discussie. Met 21 miljard EU-middelen als overheidsgarantie wil de Commissie in minimaal drie jaar via een multiplier effect megagrote investeringen van 315 miljard los maken. Slaagt het plan dan schept dat twee miljoen banen. De adder onder het gras is dat de ondernemerswereld haar investeringen op een laag pitje heeft staan. Er is volgens insiders geen tekort aan werkkapitaal, maar wel aan startklare grote projecten. 

Inmiddels hebben Ministerraad EU, de Commissie en het Europees Parlement overeenstemming bereikt over de nadere uitwerking van het plan. Het parlement gaat akkoord met het aftappen van een miljard € uit Horizon 2020, het onderzoek en innovatiebudget en de Connecting Europe faciliteit. Het akkoord betekent volgens de Commissie dat het EFSI fonds al vanaf einde zomer 2015 projecten gaat financieren.

Remmende factor in voorgaande ambitieuze aanpak is het komende Britse referendum. Premier David Cameron legt volgend jaar de bevolking de vraag voor of zij wel bij de EU wil blijven. Voor een positief antwoord wil de Britse premier tevoren naar een afgeslankte EU. Zolang dat referendum niet achter de rug is werkt Cameron niet mee aan meer Europa. Dit zou de voorstanders van het uittreden van zijn land namelijk in de kaart spelen.

Onzeker is verder het lot van het gedurfde Commissieplan om de asielzoekers via landenquota te gaan spreiden. De eerste reacties leren dat hiervoor bij de EU-landen het vereiste draagvlak ontbreekt. Afwachten of onder druk van de omstandigheden tijdelijke maatregelen misschien toch wel haalbaar zijn.

Griekenland ten slotte zet de héle EU binnenkort weer op scherp. Een Grexit heeft gigantische gevolgen voor Europa en zelfs daarbuiten. Tegelijk maakt een dergelijk vertrek iedereen duidelijk dat spotten met de in steen gehouwen afspraken over de euro, zoals de Grieken al jaren doen, echt niet kan. Ontlokt een Grieks vertrek echter een cascade-effect dat de hele eurozone ondermijnt? Niemand schijnt het te weten. Juni brengt de apotheose van dit Griekse drama.