Dichotomieën
De Nederlandse politiek heeft steeds een grote vaardigheid gekend om brede coalities tot stand te brengen en die vervolgens effectief te laten functioneren. Dat geldt niet alleen voor de halve eeuw waarin Nederland een sterk "verzuilde" samenleving kende, maar ook daarvoor en daarna.
De politicoloog Arend Lijphart heeft ons daarvoor de ogen geopend, al bond hij het vermogen om succesvolle brede coalities te vormen wellicht iets te veel aan verzuilde maatschappelijke verhoudingen. Voorts heeft Lijphart aannemelijk weten te maken dat onze consociational democracy, met haar brede coalities, sociaal en economisch relatief succesvol is geweest. Zij is niet minder daadkrachtig gebleken dan stelsels zoals het Franse of Britse, waarin één partij of alliantie in de regering het rijk alleen heeft.
Willen zulke brede coalities functioneren, dan hebben zij een aantal "spelregels" te volgen. In zijn analyse van de Nederlandse politiek uit 1967 gaf Lijphart een heldere beschrijving van deze regels, zoals het gebod "zakelijk" te blijven, het regeren aan de regering over te laten en niet te veel gevecht te leveren in het openbaar, vooral niet zodra de emoties gaan oplopen. Voorts, probeer een politiek probleem te herformuleren tot een wetenschappelijk of technisch juridisch vraagstuk. Met andere woorden: depolitiseer politieke vragen. Als het mogelijk is met een nette verdeling (van subsidies, zendtijd of benoemingen) het probleem op te lossen, doe het dan langs die weg. Als de emoties al te sterk worden, haal de kwestie dan weg uit het openbare discours en breng haar over naar topoverleg of, als er niets anders meer mogelijk is, stop de zaak in de ijskast.
Dit handelingsrepertoire is niet exclusief Nederlands; het kenmerkt het bestuur met behulp van brede coalities, hier en elders. Belangrijker is dat het gaat om een stelsel van gedragsregels dat dichotomieën stelselmatig ontwijkt. Ja of neen zeggen is voor een brede coalitie immers buitengewoon lastig. Het is dus geen wonder dat Lijphart in 1967 ook al kon vaststellen dat de zwakte van brede coalities blijkt als er eenduidig ja of neen moet worden gezegd. Hij zelf wees op de dekolonisatie van Nederlands Indië, waar weinig ruimte zat tussen een ja of neen. In het algemeen leent de internationale politiek zich niet erg voor nationale ijskasten of proportionele verdeling. Doorgaans is het kiezen of delen. Zoals het geval was, in de eerste helft van de jaren tachtig, met de vraag of Nederland kernwapens voor de middellange afstand op zijn grondgebied zou plaatsen.
Ook ethische vraagstukken behoren tot de categorie die zich aan de politiek opdringen als dichotomieën, daargelaten of ze dat altijd zijn. Dat gold in de jaren zeventig voor de toelaatbaarheid van abortus provocatus en, in de jaren negentig, voor de actieve euthanasie. De huidige coalitie worstelt met de aanvaarding - ja of neen - van embryoselectie om het risico van erfelijk overbrengen van kanker te verminderen. De coalitie had zichzelf in het regeerakkoord voor dit soort vragen een soort van moratorium (de "ijskast", zou Lijphart het hebben genoemd) opgedragen. Maar, dat staat de medische technologie niet toe. Evenmin trouwens de vrouwen die weten dat het overbrengen van kanker op hun kinderen te vermijden is. De Nederlandse consociational democracy is op dit genre dichotomieën niet ingesteld. Dat is niet pas het geval sedert de ChristenUnie aan de regering deelneemt.
Het paradoxale van deze kwesties is dat zij enerzijds van een hoge moeilijkheidsgraad zijn voor ons type democratie, maar dat zij tegelijkertijd zelden leiden tot een breuk in de coalitie. Wel tot grondig beraad in zo klein mogelijke kring (Lijpharts regels van "geheimhouding" en "topoverleg") en met een beroep op de belangrijkste vaardigheid waarover democratische politici beschikken: vindingrijkheid. Die kleine kring (het kabinet en waarschijnlijk zelfs een specifieke kern daaruit) is er al en zij heeft de ruimte gekregen van de congressen van de PvdA en de CU.
Nu de inventiviteit nog.