Gebrek aan geld of respect?
Toen de verenigde secretarissen-generaal van de ministeries in de gaten kregen dat de nieuwe coalitie van CDA, PvdA en CU aanzienlijk op ambtenaren wilde bezuinigen, verzonnen zij een list. Om te vermijden dat het bezuinigingsbedrag dramatisch op zou lopen, bedachten zij een operatie die 750 miljoen euro zou moeten opleveren. Dit werd met graagte door de onderhandelaars over het regeerakkoord aanvaard: als de SG's zelf voorrekenen wat eraf kan en hoe dit kan, waarom zou je dan zelf nog nadenken?
Toch zou dat wel verstandig zijn geweest. Daargelaten dat de hooggeplaatste dienaren van de Kroon in de hoofdzaak de kaasschaaf hebben gehanteerd (hebben wij dáár topambtenaren voor nodig?), komt er ook weer het bekende makkelijke voorstel om fors te bezuinigen op de vaste adviescolleges. Dit zou ongeveer vijftien miljoen moeten opleveren.
De SG's durven met hun vingers niet aan de SER te zitten: die overleeft elke aanslag op adviescolleges met gemak. Intussen is ook de WRR tot deze sacrosancte status opgeklommen; wat in de jaren negentig nog niet het geval was. Over de Raad van State (die behalve adviseur ook hoogste rechter is) wordt helemaal niet gesproken. Ambtenaren weten waaraan zij hun vingers beter niet branden.
Voor het voortbestaan van de overige colleges moet echter worden gevreesd. Het argument daarvoor heeft veel van een gotspe. De adviesorganen zijn te departementaal en dus verkokerd werkzaam. Dit, terwijl de kaderwet adviescolleges van tien jaar geleden de colleges doelbewust bond aan de ministeries. Maar ja, daardoor kregen ministers er wel meer macht over; "politiek primaat" heette dat toen. Als adviescolleges nadien zelf de samenwerking opzochten, werd dit lang niet steeds op prijs gesteld.
Wat verklaart deze weerzin tegen de vaste adviseurs van regering en parlement? Het eerste element is dat het makkelijk bezuinigen is. De SG's hoeven maar heel beperkt in eigen vlees te snijden. De leden komen immers van buiten en hebben al een nette maatschappelijke functie; zij verliezen hooguit hun vacatiegeld. De staven zijn zeer klein en "horen"ook niet helemaal "erbij" in het ministerie. Zo'n bezuinigingsbedrag is dus snel verdiend. Adviseurs kunnen voorts geen "kast met lijken" opentrekken, zoals uitvoerende ambtenaren (van politie, belastingen of onderwijs bij voorbeeld) wel kunnen.
Probleem is dat het wel makkelijk verdient maar ook erg weinig. Als je 750 miljoen moet verzamelen en dit levert maar vijftien miljoen (twee procent) op, dan is er niet heel veel bereikt. Eigenlijk ligt het dan veel meer voor de hand de dure planbureaus (zoals CPB, SCP, RPB en dergelijke) aan te pakken, die een veelvoud kosten van de adviescolleges en die materieel ook niet meer zijn dan adviseurs en feitenverzamelaars. Dat kunnen universitaire instituten ook en die zijn een stuk goedkoper, afhankelijk van het contract dat je daarmee weet te sluiten. Maar ja, de mensen van de planbureaus zijn "eigen volk" en universitaire instellingen heb je niet aan een touwtje_
Als het dus nauwelijks om geld gaat, wat verklaart dan de weerzin tegen de adviescolleges? Is het misschien omdat deze niet alleen kennis weten te mobiliseren maar meestal ook groot maatschappelijk gezag vertegenwoordigen? Is het omdat zij niet alleen advies geven maar dikwijls ook geordende tegenspraak? Of dat zij andere gezichtspunten formuleren dan politici en hun ambtelijke adviseurs willen horen? Tegen de oude adviescolleges (die in 1996 massaal zijn vervangen) was het bezwaar dat de belangenorganisaties erin domineerden. De huidige colleges bevatten vooral experts geworden en men raadt het al: nu is het verwijt dat de adviezen te veel studeerkamerwijsheid bevatten.
Ministeries en hun leiders houden blijkbaar niet van verrassende inzichten, niet van kritisch weerwoord, niet van de dwang tot gekwalificeerde verantwoording. Dan hebben zij liever - zeer kostbare - consultants. Die passen wel op dat zij het humeur van hun opdrachtgevers niet te sterk op de proef stellen.
Dit is de ironie: bezuinigen op adviescolleges is penny wise and pound foolish. Gegeven de vervanging door consultants is het zelfs helemaal geen bezuiniging.