Kabinet-Schermerhorn/Drees (1945-1946)
Ruim een maand na de bevrijding benoemde koningin Wilhelmina dit eerste naoorlogse kabinet als opvolger van het oorlogskabinet-Gerbrandy III. Het kabinet-Schermerhorn/Drees bestond uit ministers van SDAP, CHU en RKSP, alsmede vijf partijloze ministers, van wie er later twee PvdA-lid werden. Minister-president Schermerhorn was afkomstig uit de kring van de VDB (later PvdA). Het kabinet trad op 25 juni 1945 aan.
Het kabinet-Schermerhorn/Drees was een 'koninklijk' kabinet en werd ook wel een 'noodkabinet' genoemd. Zijn voornaamste taken waren orde op zaken te stellen na de Duitse bezetting, het economisch herstel ter hand nemen en verkiezingen voorbereiden. Het parlement zou pas vanaf november 1945 functioneren.
Nadat op 17 mei 1946 de Tweede Kamerverkiezingen hadden plaatsgevonden, vroeg het kabinet ontslag. Na de vorming op 3 juli 1946 van het kabinet-Beel I verleende de Koningin dat ontslag.
Inhoudsopgave van deze pagina:
Formatie
Het kabinet-Gerbrandy III bood direct na de bevrijding zijn ontslag aan. Koningin Wilhelmina wilde dat er een kabinet gevormd zou worden van personen die tijdens de oorlog in Nederland waren gebleven. Dit kabinet moest volgens haar bestaan uit leiders van het verzet en zij die politieke en maatschappelijke vernieuwing voorstonden.
De Koningin gaf daarom de formatieopdracht aan Schermerhorn, voorman van de vernieuwingsgezinden, en aan Drees, sinds 1939 voorzitter van de SDAP-fractie in de Tweede Kamer. Zij kregen de opdracht een nationaal kabinet van 'herstel en vernieuwing' te vormen. Omdat Drees de functie van minister-president niet ambieerde, werd Schermerhorn premier.
Schermerhorn en Drees wilden een kabinet met een breed politiek draagvlak samenstellen. De ministers werden door hen dan ook zowel gerekruteerd uit progressieve kringen (de op politieke vernieuwing gerichte Nederlandse Volksbeweging) als uit traditionele politieke partijen.
De aangezochte bewindslieden waren afkomstig uit SDAP, RKSP en CHU, en uit de naar politieke vernieuwing strevende Nederlandse Volksbeweging (NVB). Er werden ook enkele ministers overgenomen uit het aftredende kabinet. ARP en CPN namen om verschillende redenen geen deel aan het kabinet.
Regeringsprogramma en regeringsverklaring
De hoofdlijnen van het regeringsbeleid werden vastgelegd in een regeringsprogramma. Op 27 juni 1945 legde minister-president Schermerhorn via een radiotoespraak de regeringsverklaring af. Daarin stelde hij dat zelden of nooit een regering onder zwaardere omstandigheden was aangetreden. In december 1945 bracht het kabinet een uitvoerige nota uit over een aantal punten van het regeringsbeleid.
datum |
wat |
tot en met |
dagen |
|---|---|---|---|
25 juni 1945 |
Beëdiging nieuwe bewindslieden, aantreden kabinet |
15 mei 1946 |
325 |
16 mei 1946 |
Ontslag gevraagd, kabinet demissionair |
2 juli 1946 |
48 |
Totale zittingsduur kabinet |
373 |
Ir. W. Schermerhorn (VDB) (25 juni 1945 - 9 februari 1946)
Ir. W. Schermerhorn (PvdA) (9 februari 1946 - 3 juli 1946)
Algemene Oorlogsvoering
minister: Ir. W. Schermerhorn (VDB) (25 juni 1945 - 9 februari 1946)
minister: Ir. W. Schermerhorn (PvdA) (9 februari 1946 - 3 juli 1946)
Buitenlandse Zaken
minister: Mr. E.N. van Kleffens (Partijloos) (25 juni 1945 - 1 maart 1946)
minister: Dr. J.H. van Roijen (Progressief, maar partijloos) (1 maart 1946 - 3 juli 1946)
minister voor Buitenlandse Zaken
minister: Dr. J.H. van Roijen (Progressief, maar partijloos) (25 juni 1945 - 1 maart 1946)
minister: Mr. E.N. van Kleffens (Partijloos) (1 maart 1946 - 3 juli 1946)
Justitie
minister: Mr. H.A.M.T. Kolfschoten (RKSP) (25 juni 1945 - 22 december 1945)
minister: Mr. H.A.M.T. Kolfschoten (KVP) (22 december 1945 - 3 juli 1946)
Binnenlandse Zaken
minister: Dr. L.J.M. Beel (RKSP) (25 juni 1945 - 22 december 1945)
minister: Dr. L.J.M. Beel (KVP) (22 december 1945 - 3 juli 1946)
Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen
minister: Dr. G. van der Leeuw (Chr. historisch, partijloos) (25 juni 1945 - 9 februari 1946)
minister: Dr. G. van der Leeuw (PvdA) (9 februari 1946 - 3 juli 1946)
Financiën
minister: Mr.Dr. P. Lieftinck (CHU) (25 juni 1945 - 9 februari 1946)
minister: Mr.Dr. P. Lieftinck (PvdA) (9 februari 1946 - 3 juli 1946)
Oorlog
minister: Mr. J. Meynen (ARP)
Marine
minister: J.M. de Booy (Liberaal, maar partijloos)
Openbare Werken
minister: Dr. J.A. Ringers (Liberaal, maar partijloos) (25 juni 1945 - 1 september 1945)
Openbare Werken en Wederopbouw
minister: Dr. J.A. Ringers (Liberaal, maar partijloos) (1 september 1945 - 3 juli 1946)
Verkeer en Energie
minister: Ir. Th.S.G.J.M. van Schaik (RKSP) (25 juni 1945 - 22 december 1945)
minister: Ir. Th.S.G.J.M. van Schaik (KVP) (22 december 1945 - 3 juli 1946)
Handel en Nijverheid
minister: Ir. H. Vos (SDAP) (25 juni 1945 - 9 februari 1946)
minister: Ir. H. Vos (PvdA) (9 februari 1946 - 3 juli 1946)
Scheepvaart
minister a.i.: J.M. de Booy (Liberaal, maar partijloos)
Voedselvoorziening, Landbouw en Visserij
minister: S.L. Mansholt (SDAP) (25 juni 1945 - 6 oktober 1945)
Landbouw, Visserij en Voedselvoorziening
minister: S.L. Mansholt (SDAP) (6 oktober 1945 - 9 februari 1946)
minister: S.L. Mansholt (PvdA) (9 februari 1946 - 3 juli 1946)
Sociale Zaken
minister: W. Drees (SDAP) (25 juni 1945 - 9 februari 1946)
minister: W. Drees (PvdA) (9 februari 1946 - 3 juli 1946)
Overzeese Gebiedsdelen
minister: Dr. J.H.A. Logemann (Partijloos) (25 juni 1945 - 9 februari 1946)
minister: Dr. J.H.A. Logemann (PvdA) (9 februari 1946 - 3 juli 1946)
Noodparlement en Voorlopige Staten-Generaal
In de periode september 1945 tot juni 1946 had Nederland een nood-parlement, omdat het tijdens de bezetting onmogelijk was een nieuwe Tweede en Eerste Kamer te kiezen. Aanvankelijk (september-november 1945) was er een onvoltallige Tijdelijke Staten-Generaal, die minder rechten en taken had dan een normaal parlement. In november 1945 werden de vacatures die tijdens de oorlog waren ontstaan opgevuld, en kwam er een Voorlopige Staten-Generaal, die wel als volwaardig parlement fungeerde.
Verandering partijlandschap
Het partijlandschap in de Nederlandse politiek veranderde sterk in de jaren vlak na de oorlog. Een aantal partijen hernoemde zich en anderen fuseerden tot nieuwe partijen. In december 1945 werd de Rooms-Katholieke Staatspartij (RKSP) omgevormd tot Katholieke Volkspartij (KVP). Twee maanden later, in februari 1946, gingen SDAP, VDB en CDU (Christelijk-Democratische Unie) op in de nieuwgevormde Partij van de Arbeid (PvdA). Daarvan maakten ook enkele ex-CHU-prominenten, katholieken en partijlozen deel uit. De vooroorlogse Liberale Staatspartij werd in 1946 opgevolgd door de Partij van de Vrijheid (PvdV).
RKSP |
SDAP |
VDB |
ARP |
CHU |
Partijloos /progressief |
Partijloos /liberaal |
Partijloos |
Totaal |
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Kabinet: ministers |
3 |
2 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
2 |
14 |
KVP |
PvdA |
- |
- |
- |
- |
Partijloos /liberaal |
Partijloos |
||
Kabinet: ministers |
3 |
6 |
1 |
1 |
1 |
2 |
14 |
||
Zetelverdeling onvoltallige, tijdelijke Staten-Generaal |
|||||||||
Tweede Kamer van 25 september tot 20 november 1945 |
31 |
23 |
6 |
- |
- |
- |
- |
- |
60 (60%) |
Eerste Kamer 18 oktober tot 20 november 1945 |
16 |
12 |
2 |
- |
- |
- |
- |
- |
30 (60%) |
Zetelverdeling voltallige, Voorlopige Staten-Generaal |
|||||||||
KVP* |
PvdA** |
||||||||
Tweede Kamer vanaf 20 november 1945 |
31 |
34 |
- |
- |
- |
- |
- |
65 (65%) |
|
Eerste Kamer vanaf 20 november 1945 |
16 |
16 |
- |
- |
- |
- |
- |
32 (64%) |
|
-
*De ministers van RKSP maakten na december 1945 deel uit van de KVP.
** De ministers van SDAP, VDB, CHU en enkele als partijloos aangetreden ministers maakten vanaf februari 1946 deel uit van de PvdA.
Economische situatie 1945
Nederland stond er in 1945 uiterst slecht voor. Het land was leeggeroofd, veel huizen verwoest of zwaar beschadigd, de gezondheid van de bevolking (met name in het Westen) was slecht, er was schaarste aan allerlei producten (allereerst voedsel en kleding, maar ook papier en glas) en de vervoersmogelijkheden waren beperkt.
Financieel-economisch kabinetsbeleid
Het kabinet-Schermerhorn-Drees richtte het Centraal Planbureau op en gaf de Stichting van de Arbeid een belangrijke rol bij het nastreven van een geleide loonpolitiek. Na inlevering van het oude geld en voor invoering van nieuw geld moest de bevolking vanaf 26 september 1945 een week van een tientje (het 'tientje van Lieftinck') leven.
-
-Herstel burgerlijk bestuur
Per 1 januari 1946 werd een einde gemaakt aan het Militair Gezag. Verder moest het bestuur (gemeenteraden, provincies) worden hersteld en zo nodig vernieuwd.
-
-Wederopbouw
Het kabinet moest het economische leven (landbouw, nijverheid, handel) en de infrastructuur (spoorwegen, dijken, wegen, havens) weer op orde brengen na de vele verwoestingen ten gevolge van de oorlog. Ook de voedselvoorziening moest weer op gang worden gebracht. Het culturele leven (pers, omroep) werd weer genormaliseerd.
-
-Vervolging collaborateurs
Eén van de vele taken waarvoor dit eerste naoorlogse kabinet zich gesteld zag, was het organiseren van zuivering en berechting van 'foute' Nederlanders. Dit gebeurde door de bijzondere rechtspleging (bijzondere rechtbanken en tribunalen) en door zuiveringsraden.
-
-Geldzuivering
Vanwege de aanwezigheid van veel zwart geld vond een geldzuivering plaats via het zogenaamde 'tientje van Lieftinck'. Filmjournaal over geldzuivering
-
-Geleide loonpolitiek
Het Buitengewoon Besluit Arbeidsverhoudingen 1945 werd de basis voor de geleide loonpolitiek. Een College van Rijksbemiddelaars kreeg daarbij een belangrijke rol. De tijdens de Bezetting gevormde Stichting van de Arbeid kreeg een positie bij het overleg tussen werkgevers, weknemers en overheid.
-
-Strijd in Nederlands-Indië
Tot augustus 1945 vroeg de strijd in het Verre Oosten tegen Japan nog de nodige aandacht. Nederland was daarbij nauw betrokken in verband met het toenmalige overzeese gebiedsdeel Nederlands-Indië. Daarna werd het kabinet geconfronteerd met het eenzijdig uitroepen van de onafhankelijkheid door de Republiek Indonesia.
-
-Verenigde Naties
In oktober en november 1945 keurden beide Kamers aanvaarding van het Handvest van de Verenigde Naties goed.
Het noodkabinet-Schermerhorn regeerde ruim een jaar. Nadat op 16 mei 1946 de Tweede Kamerverkiezingen hadden plaatsgevonden, vroeg het kabinet ontslag. Na de vorming op 3 juli 1946 van het kabinet-Beel I verleende de Koningin dat ontslag.
Meer over
Bent u als journalist of wetenschapper op zoek naar statistische gegevens over personen uit het biografisch archief, bijvoorbeeld gemiddelde leeftijd, ervaring, herkomst, beroep, m/v of zittingsduur? De redactie van PDC kan deze gegevens onder voorwaarden beschikbaar stellen voor wetenschappelijk onderzoek en journalistieke publicaties. Neem voor meer informatie contact op.
Op bovenstaande tekst en gegevens zijn auteursrechten van PDC van toepassing; overname, in welke vorm dan ook, is zonder expliciete goedkeuring niet toegestaan. Ook de afbeeldingen zijn niet rechtenvrij.