Dualisme: beeld en praktijk

16 augustus 2024, column Bert van den Braak

Dagboeken zijn vaak een interessante bron. Dat geldt ook voor de op gedegen wijze door Carla van Baalen en Alexander van Kessel bezorgde dagboeken van topambtenaar Buurt van Nispen tot Pannerden¹⁾. Via zijn dagboeken krijgen wij een bijzondere inkijk in de praktijk van het politieke bedrijf in de periode 1946-1972. Hij zat als secretaris-generaal van Algemene Zaken dicht bij het politieke vuur en maakte onder meer kabinetsformaties, het optreden van (nieuwe) kabinetten en het ontstaan van crises en bijna crises mee. Dat is relevant nu 'meer dualisme' het adagium is. Vaak bestaat immers het beeld dat het voorheen allemaal dualisme was wat de klok sloeg.

Allereerst de vraag: wat moeten we onder dualisme verstaan? Je zou kunnen zeggen dat het betekent dat de regering regeert en het parlement - zonder proactief invloed uit te oefenen - controleert. Het kabinet stelt een programma op en komt met wetgeving en begrotingen en het parlement oordeelt daar over.

Met kabinetten die worden gevormd op basis van coalities is dat evenwel een onrealistisch patroon. Fracties moeten in enigerlei vorm afspraken maken om samen tot een (werkbare) meerderheid te komen en om resultaten te kunnen behalen. Verder dienen gedurende de kabinetsperiode conflicten worden voorkomen die tot een val kunnen leiden. Dat kan niet zonder overleg en afstemming, zowel tussen coalitiefracties onderling als tussen fracties en kabinet. Dit soort overleg vindt dan ook al sinds jaar en dag plaats.

De uitgegeven dagboeken van RK-politicus Aalberse, die vooral gaan over het Interbellum, geven daar eveneens diverse voorbeelden van. Ernstige bezwaren tegen een wetsvoorstel, de begrotingspolitiek of een dreigende crisis: het was steeds reden voor overleg tussen fracties en ministers. Dat was na 1945 niet anders, ook niet als politieke leiders in de Kamer bleven.²⁾ De dagboeken van Van Nispen bevestigen dat beeld voor de jaren zestig. In 1970 werd bijvoorbeeld een ministerraadsvergadering over het loonbeleid gevolgd door overleg van kabinet met de voorzitters van de regeringsfracties, dat tot in de nachtelijke uren duurde.³⁾ Er zijn vele voorbeelden.

Tijdens het kabinet-Den Uyl waren dreigende conflicten over de aanschaf van de F16 en de levering van kernvaten aan Zuid-Afrika reden voor beraad tussen fractie en ministers van de PvdA en ten tijde van het kabinet-Van Agt I was er geregeld (zondags)overleg tussen CDA-fractieleider Lubbers en CDA-minister van Sociale Zaken Albeda. Bij de meeste regeringspartijen was er wekelijks overleg, in ieder geval met de fractievoorzitter. Vanaf 1982 ging het wel om meer geīnstitutionaliseerd overleg (aanvankelijk Torentjesoverleg, later (tot 2021) wekelijks overleg op een ministerie. Het doel was steeds: aftasten waar 'grenzen' lagen en zo conflicten voorkomen. Uiteraard wordt daarmee het kabinetsbeleid beīnvloed of zelfs gestuurd.

Dit overleg is (en was) niet altijd direct zichtbaar. Dat werd het pas - zoals bij Van Nispen - als het bijvoorbeeld in dagboeken of memoires werd vermeld. Dat er bij het kabinet-Schoof sprake zal zijn van een ander beeld is niet voor te stellen. Juist nu de politieke leiders in de Kamer zitten, kan regeren niet zonder intense contacten tussen hen en de 'eigen' ministers. Als het - wat toch valt aan te nemen - de bedoeling is dat het kabinet een succes wordt en resultaten behaalt, dan dienen compromissen te worden voorgekookt en moeten conflicten worden voorkomen. Dat kan onmogelijk met een dualistische houding.

Ik durf wel te voorspellen dat het in dat opzicht onder kabinet-Schoof niet anders zal gaan dan altijd.