Over toeschouwers, consumenten en participatie

13 mei 2022, column Bert van den Braak

'Echte democratie'. Zo betitelt Eva Rovers het door haar gepropageerde plan voor burgerpanels¹⁾. Ik geloof niet dat zij onze 'traditionele' democratie, met een gekozen volksvertegenwoordiging, 'onecht' vindt, want burgerfora moeten vooral dienen als aanvulling. Maar toch. De intentie vind ik op zichzelf overigens sympathiek. Aan ieder democratisch stelsel zitten voor- en nadelen, dus dat is zeker ook het geval met onze vertegenwoordigende democratie. Dat burgers op andere wijze worden betrokken bij gedachtevorming is een mooi streven. Voorbeelden in het buitenland laten zien - overigens met wisselend succes - dat er structuren kunnen worden bedacht om dat te bereiken.

Overigens kennen we een vorm al lang. Die heet 'politieke partij'. In democratisch geordende partijen kunnen leden participeren, bijvoorbeeld door mee te denken over programma's en kandidatenlijsten, door hun vertegenwoordigers ter verantwoording te roepen en door in gezamenlijkheid tot standpunten te komen over maatschappelijke vraagstukken. Hoe dat wordt georganiseerd, bepalen die leden uiteindelijk zelf (mits een partij uiteraard democratische besluitvorming kent). En natuurlijk zijn ook daar allerlei kanttekeningen bij te maken. De gevestigde orde in een partij kan zijn stempel proberen te drukken op de besluitvorming, partijen hebben weinig leden en een nog kleiner deel daarvan is actief. En uiteraard gaat het bij partijen om 'gelijkgezinden', terwijl een burgerforum open staat voor 'iedereen'.

Wie die 'iedereen' zullen zijn, valt nog te bezien, maar laten we het er op houden dat het maatschappelijk geïnteresseerde burgers zijn; burgers die bereid zijn een deel van hun (vrije) tijd te besteden aan maatschappelijke vraagstukken. Het gaat immers niet alleen om met elkaar discussiëren, maar ook om kennis vergaren (bijvoorbeeld door bijeenkomsten met deskundigen). Grote vraagstukken doe je dan niet in twee of drie sessies af. Ongetwijfeld zijn er - gelukkig - mensen die daar belangstelling voor hebben en daar tijd in willen investeren. Hoe het dan zit met hun 'representativiteit' is de vraag en of die bereidheid meer dan een eenmalig zal zijn, waag ik te betwijfelen.

Misschien wel één van de grootste maatschappelijke problemen is namelijk dat er niet zo zeer sprake is van participatie, maar van toeschouwen. We hebben een 'toeschouwersdemocratie', waarin wel veel commentaar wordt gegeven (zoals via social media en in peilingen), maar waarin de vrije tijd vooral aan andere zaken wordt besteed. Net als vrijwel alle maatschappelijke organisaties en verenigingen hebben politieke partijen te maken met gebrek aan (actieve) leden. Er is soms bereidheid om een ad hoc-klus te vervullen, maar veel minder tot structurele binding. Dat 'toeschouwersgedrag' is op zichzelf overigens helemaal niet nieuw. De ledentallen van politieke partijen zijn zeker teruggelopen, maar ook in de jaren zeventig en tachtig was altijd slechts een deel van de partijleden actief.

Burgers zijn - enigszins gechargeerd - niet alleen toeschouwers, maar ook consumenten²⁾. Zij besteden de behartiging van hun belangen liever uit aan professionals. Die rekenen ze vervolgens bij verkiezingen af als er niet of onvoldoende werd 'geleverd'. Er is keuze genoeg en er is altijd een partij of groepering die in dezelfde 'kring' zit. Als bijvoorbeeld GroenLinks hét toch niet helemaal blijkt te zijn, kun je makkelijk overstappen naar PvdA, BIJ1, D66 of Partij voor de Dieren en dat geldt voor andere partijen evenzeer.

Nieuwe vormen om burgers wél te laten meepraten over maatschappelijke problemen en uit te dagen met suggesties voor oplossingen te komen, is op zichzelf een mooi streven. Experimenten op dat vlak zijn welkom, maar de verwachting dat dit leidt tot 'echte democratie' is wat al te pretentieus. In een democratie gaat het uiteindelijk om het maken van keuzes, om die vervolgens om te zetten in beleidsdaden. Degenen die dat moeten doen, dienen democratisch gelegitimeerde 'professionals' te zijn.

Over de wijze van verkiezen van onze vertegenwoordigers kan worden gediscussieerd, maar per saldo is ons stelsel van evenredige vertegenwoordiging, met partijlijsten, zo slecht nog niet. En participeren in de partijen die meedoen aan de verkiezingen is al mogelijk (nou ja, behalve dan bij de PVV). Burgerfora (of burgerpanels) kunnen slechts een beperkte bijdrage leveren aan grotere participatie.