Wat is waarheid?
Informatie is één van de grootste vraagstukken van deze tijd. Wat is betrouwbaar, wat is een zinvol tegengeluid of is slechts bedoeld om verwarring te stichten, hoe bereiken we hen die zich feitelijk afsluiten van (gangbare) media en hoe vind je een weg in de overvloed aan informatie? Samen met onafhankelijke rechtspraak, respectering van burger- en mensenrechten en waarborgen tegen willekeur en corruptie zijn media een essentieel onderdeel van een gezonde samenleving. Het doelbewust verspreiden van nepnieuws, het stichten van verwarring over 'feiten' en het breidelen van de pers en andere media zijn duidelijk zichtbare vormen van ondermijning van 'de waarheid'. Toch is dat maar een deel van het vraagstuk.
Bij nepnieuws en desinformatie wordt snel aan landen als Rusland of Belarus gedacht, die daarvan extreme voorbeelden kennen. Misinformatie is echter subtieler en breder. Gevreesd moet worden dat ook onze politici zich er schuldig aan maken. In zijn speech na het ontvangen van de Anne Vondelingprijs wees winnaar Jesse Frederik bijvoorbeeld op een Tweede Kamermotie over het volledig afschaffen van het eigen risico in de zorg. Ook enkele partijen die dat zelf niet in hun verkiezingsprogramma hebben staan, stemden daar voor. Dat dit een gat van € 7 miljard oplevert bleef - zeker voor de buitenwereld - onuitgesproken.
Wie tegenstemde, liep het risico 'virtueel' aan de schandpaal te worden genageld. Wie voorstemde kon even van een populistisch moment genieten. Dat het niet valt te realiseren - of althans niet zonder veel 'pijn' elders - deed er even niet toe. Ook dat is een vorm van 'misinformatie', die bovendien teleurstelling (en afhaken) van kiezers in de hand werkt. Het helpt niet als slechts wordt gezocht naar simpele, zwart/wit-antwoorden. 'Bent u voor of tegen?', 'Zegt u nu eens 'ja' of 'nee'. Dan is de verleiding voor politici om wenselijke antwoorden te geven groot en gaat de nuance (of een legitieme afweging) verloren. Het antwoord: 'daar moet ik nog eens goed over nadenken', is al helemaal uit den boze.
En leugens beklijven ook. Als je maar heel vaak roept dat de (ongekozen) Brusselse bureaucraten ons onwenselijke regelgeving opdringen en je nauwelijks tegengeluiden hoort, dan is het niet gek dat sommigen (velen?) dat op den duur geloven. Sommige partijen bezigen zelfs termen als de 'tirannieke' EU. Dat er onmiskenbaar grote voordelen voor land en inwoners zijn van het EU-lidmaatschap en dat regels zorgen voor eerlijke concurrentie, bescherming van consumenten en werknemers, lagere tarieven, gezamenlijke aanpak van problemen etc., blijft onderbelicht. En ja, het Europese staatsbestel is tamelijk complex en kritiek is toegestaan. Doe wat aan betere informatievoorziening, zou ik zeggen.
Het verspreiden van nepnieuws en desinformatie over corona, over de EU en over de ernst van het klimaatprobleem, het 'mag' blijkbaar ook allemaal. Zoals dat eveneens geldt voor het verdacht maken door Kamerleden van de gevestigde media en de NOS ('Staatsomroep'). Zouden 'we' dat inmiddels niet maar eens wat minder vanzelfsprekend moeten gaan vinden? De vraag mag verder best gesteld worden of media niet veel te veel ruimte geven aan lieden die ongefundeerde stellingen poneren. Zoek het in kwaliteit en geef ruimte aan nuance en feiten.
Velen zullen opmerken dat ook de overheid en bestuurders soms moeite hebben met 'de waarheid'. Of de premier zich echt vergiste toen hij 1 april 2021 zei zich iets verkeerd herinnerd te hebben, zullen we nooit weten. Ook daarvoor geldt: wat is waarheid? Bijdragen aan vertrouwen, doet het niet. Voor de beeldvorming over een betrouwbare overheid zijn verder stroperigheid bij de afhandeling van de toeslagenaffaire en aardbevingsschade - zeker voor een deel van de bevolking - uiterst schadelijk. Met een overheid die niet wordt vertrouwd, is het bestrijden van nepnieuws veel lastiger.
De Staatscommissie parlementair stelsel deed nuttige aanbevelingen om bijvoorbeeld misbruik van digitale media tegen te gaan, zoals beter toezicht en regels voor aanbieders. Die aanbevelingen vragen om snelle uitwerking en uitvoering. Dat er ook een taak is voor goedwillende politici is duidelijk. Goede informatie is laten zien dat de waarheid soms ongemakkelijk is, dat zaken complex zijn, dat keuzes gevolgen hebben en dat er ook dingen mis kunnen gaan. Dan nog zal de waarheid soms geweld aan worden gedaan. Maar pogen zo eerlijk mogelijk te zijn, helpt vast. En dat is geen 1 aprilgrap.