Het heden bestaat niet
Zowel de moord op Kennedy, vijftig jaar geleden, als de terugkeer van de erfprins en de aanzet tot het Koninkrijk, twee honderd jaar geleden, worden aangegrepen om terug te kijken. De belangstelling voor geschiedenis lijkt sowieso te zijn toegenomen, getuige vele publicaties, programma's als OVT (radio) en Andere Tijden (televisie) en de aandacht in andere media voor historische onderwerpen. Dat is een verheugende ontwikkeling.
Vaak blijkt echter dat reconstructie van historische gebeurtenissen niet zo eenvoudig is. De menselijke geest vormt daarvoor een beperking en soms is er reden om zaken te verzwijgen. In een tv-documentaire over de herinneringen van bekende Nederlanders aan de moord op Kennedy bleek dat het beeld dat zij over die bewuste dag hadden en de werkelijkheid niet altijd in overeenstemming waren. In den lande bestond zelfs hier en daar de gedachte dat 'men' op de avond van 22 november aan de buis gekluisterd had gezeten. De televisie zond echter 'gewone' programma's uit.
Zelf heb ik eens meegemaakt dat een (inmiddels overleden) Kamerlid boos was over wat wij over hem vermeldden. Hoe kwamen wij er nu toch bij dat hij lid was geweest van de PSP? We konden hem er echter op wijzen dat bij de Tweede Kamerverkiezingen in 1977 zijn naam op de kandidatenlijst van die partij voorkwam. Vergeten of verdrongen, wellicht? En er zijn legio van dat soort voorbeelden, zowel door foutieve herinnering als door doelbewuste verdraaiing van feiten.
Het vastleggen en beschrijven van de geschiedenis lijkt deels wellicht eenvoudiger te zijn geworden, doordat beeld en geluid beter geregistreerd en bewaard worden. Anderzijds zijn er altijd gesprekken waarvoor dat niet geldt, is niet overal een camera bij, en blijven stukken soms langs geheim. En dan kunnen zaken ook nog anders worden geïnterpreteerd. Geregeld komt het voor dat een beschreven persoon zich niet geheel kan vinden in het van hem of haar geschetste beeld. Geschiedenis wordt niet voor niets (vaak) gezien als een discussie zonder einde.
Geschiedenis is niettemin belangrijk, ondanks alle beperkingen en discussie die mogelijk is. Niet alleen is alles wat we doen, zeggen of schrijven immers onmiddellijk geschiedenis. Geschiedenis helpt ons vooral het heden beter te begrijpen. Het doel van geschiedschrijving moet niet alleen zijn beschrijven - naar de woorden van de Duitse historicus Leopold van Ranke: 'wie es eigentlich gewesen ist' - maar vooral 'duiden' en verklaren. Of we er lessen uit kunnen trekken en of we altijd moeten oordelen, is weer een andere vraag.
Geschiedschrijving kan verder verhinderen dat iemand die beweert dat de holocaust slechts een detail was in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, daar zo maar mee weg komt. Minstens zo belangrijk is dat we kunnen beredeneren waarom bepaalde instituties, ontwikkelingen en zelfs fouten, zijn ontstaan.
Zonder kennis van de (Europese) geschiedenis van de afgelopen twee eeuwen is het een stuk minder duidelijk waarom we na 1945 zo sterk zijn gaan streven naar Europese samenwerking. Zonder kennis over de angst voor een Derde Wereldoorlog is niet uit te leggen waarom enkele dagen na de moord op Kennedy de Dam in Amsterdam volstroomde voor een herdenking. En zonder kennis van de situatie in Midden- en Oost-Europa vóór 1989 is niet uit te leggen waarom nadien zo sterk is ingezet op uitbreiding van de Europese Unie. In de geschiedenis ligt ook het antwoord op de vraag waarom Griekenland nu zo nodig bij de eurozone moest komen.
Daarmee mag geschiedenis geen dooddoener worden en daarmee is evenmin gezegd dat we fouten uit het verleden niet mogen bekritiseren of zelfs herstellen. Wie echter pleit voor radicale wijzigingen, dient zich steeds rekenschap te geven van de redenen waarom we tot iets zijn gekomen. Wie negeert dat Europa tot 1989 een deels in angst levend continent was, dat een vredesperiode van bijna zeventig jaar geen vanzelfsprekendheid is, en dat onze welvaart - ondanks alle huidige moeilijkheden - groter is dan ooit, miskent de geschiedenis en daarmee het heden.