Een voorbarige conclusie
Het is verdedigbaar om te stellen dat Diederik Samsom fouten heeft gemaakt bij de onderhandelingen over de 'Brusselse brief'. Maar de keuze om zich niet aan te sluiten bij de 'coalitie' van VVD, CDA, D66, GroenLinks en ChristenUnie was alleszins verdedigbaar en zou uiteindelijk wel eens verstandiger kunnen zijn dan om dat wel te doen.
Als fout kun je zien dat het 'momentum' werd gemist waarin even - naar de woorden van Troelstra in 1914 - 'de nationale gedachte de nationale geschillen' leek te verdringen. Ook kun je je afvragen of het ter discussie stellen van de drieprocentsnorm, gezien de eerdere opstelling, verstandig was. Dat zou je echter tactische fouten kunnen noemen, maar zeker geen strategische blunder. De situatie was anders geweest als er door toedoen van de PvdA helemaal geen brief was gekomen. Voor dat resultaat was de PvdA echter niet nodig. Vraag is dan ook tot welke majeure concessies met name VVD en CDA bereid waren geweest en of zij daarover echt wilden onderhandelen.
Maar wat zouden de reacties zijn geweest als wél was aangesloten bij de Kunduz-coalitie. Bij de PvdA is met de keuze van Spekman als voorzitter en Samsom als leider recentelijk gekozen voor een duidelijk linksere koers. Het is dan weinig geloofwaardig om nu weer een wending naar het rechts te maken. Dan zou ongetwijfeld het beeld zijn ontstaan (en voor velen: bevestigd) dat je voor 'linkse wensen' beter bij de SP terecht kunt.
Het is bovendien nog maar de vraag of VVD, CDA en D66 in september tegen Samsom zullen zeggen: nou Diederik, je bent in april zo braaf geweest, je mag weer met ons meedoen. Dat zal alleen het geval zijn als die partijen de PvdA nodig hebben. Dat GroenLinks het meedoen van de PvdA als voorwaarde zal stellen, is eveneens zeer de vraag. GroenLinks toont een toenemende gretigheid - eerder al ten toon gespreid bij de Kunduz-missie - om regerings-'fähig' te worden.
Aansluiting bij de vijf middenpartijen had de electorale positie, met een aan populariteit winnende SP, vast verzwakt. Er kan nu slechts worden gespeculeerd over de vraag wat negatiever uitpakt: wel of niet aansluiten. Dat een keuze dat niet te doen een blunder is, lijkt mij echter geenszins. Beide keuzes houden risico's in, maar bieden ook kansen. Dat tekent vooral het dilemma waarvoor Samsom stond.
Los van dat alles is het de vraag wat het gesloten akkoord waard is. Ofwel houden de vijf partijen er aan vast, maar dan is de vraag waar de verkiezingsstrijd dan eigenlijk over gaat. Ofwel was het akkoord alleen nu even nodig en staat straks van alles weer ter discussie. Maar dan kun je je maar beter helemaal niet hebben gebonden. Nu kan de PvdA in vrijheid campagne voeren en kan zij zich sterk maken voor wenselijke aanpassingen. En kiezers zullen in september ongetwijfeld vooral naar de inhoud kijken.
Sommige voormalige PvdA-prominenten lijken niet te (willen) beseffen dat de positie van de PvdA een andere is dan tien jaar geleden. Sinds 2002 is er niet alleen een geduchte concurrent ter linkerzijde (goed voor wellicht meer dan vijfentwintig zetels), sinds dat jaar regeerde de PvdA ook nog slechts drie jaar en dan nog in een door christendemocraten gedomineerd kabinet. Erkend moet gewoon worden dat de positie van de sociaaldemocraten sinds 2002 ernstig is verzwakt en dat een kans op regeringsdeelname, welke keuze er ook zou zijn gemaakt, geen vanzelfsprekendheid meer is.
Zeker zij die eerder verantwoordelijkheid droegen in de PvdA past, als het om strategie gaat, enige bescheidenheid. Want zijn goed beschouwd niet juist in de jaren negentig grote strategische fouten gemaakt. Dat in 1994 met VVD en D66 een coalitie werd aangegaan, was op zich verdedigbaar. Maar in 1998 werd die paarse samenwerking vrijwel zonder discussie voortgezet en tot begin 2002 was verlenging een reële optie. Daarmee werd de koers verlegd naar 'D66-light' en werd de PvdA in de ogen van veel kiezers een vooral op besturen gerichte partij, met sterke neoliberale trekken. Dat bood zowel de SP als populisten de kans om serieuze concurrenten te worden en die kansen konden zij daarna volop benutten.
Ik zal de term strategische blunder daarvoor niet gebruiken. Maar om de keuze van Samsom om niet aan te sluiten bij een wankel gelegenheidsakkoord nu wel als zodanig te betitelen, lijkt me erg voorbarig en daarmee ook onbillijk.