Een traditie van strategische blunders
De geschiedenis van de Nederlandse sociaaldemocratie laat een talent zien voor strategische blunders. In het verlangen de samenleving beter te maken, tonen sociaaldemocraten een opmerkelijk vermogen de politieke machtsverhoudingen uit het oog te verliezen. Laat ons drie spectaculaire voorbeelden nader bezien.
De eerste grote misrekening werd gemaakt door de oprichter en onbetwiste leider van de SDAP, Pieter Jelles Troelstra. In het algemeen was realiteitszin hem niet vreemd en toonde hij behalve inhoudelijk leiderschap ook groot strategisch inzicht. Tot in het ogenblik dat het erop aan kwam, in november 1918.
In een aantal Europese landen was de revolutie uitgebroken, die aan autoritaire regimes een abrupt einde had gemaakt. Dat gold voor het Duitse keizerrijk en voor de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie en een jaar eerder al voor het Russische tsarendom. In diverse kazernes in ons land was sprake van onrust en her en der waren er hongeropstootjes, waarmee het einde van de Eerste Wereldoorlog werd gemarkeerd. Troelstra wist ten slotte van een ernstig conflict tussen koningin en ministerraad over het militaire opperbevel in Nederland. Daarover was al een interpellatiedebat in de Tweede Kamer begonnen, toen de revolutionaire geest Troelstra naar het hoofd steeg. Eerst proclameerde hij in Rotterdam tijdens een massavergadering de opdracht aan de arbeidersklasse de macht in Nederland over te nemen; een soortgelijke aankondiging volgde de dag erna in de Tweede Kamer.
Het kwam er niet van: de revolutionaire geest wilde niet wakker worden in een volk dat in vrede zo juist het algemeen (mannen)kiesrecht had verworven. De gevestigde autoriteiten reageerden snel en adequaat en maakten er een demonstratie ter ondersteuning van het Huis van Oranje van. Troelstra moest zijn ‘vergissing’ erkennen, raakte overspannen en kon eerst maanden later verantwoording geven aan het partijcongres. Dat troostte hem en zichzelf met donderend applaus. Wat had zo’n congres anders moeten doen?
Troelstra’s vergissing bleek een kostbare: het verschafte andere partijen het alibi de SDAP nog twintig jaar in de oppositie te houden.
Een tweede grote misrekening was die van Joop den Uyl in 1977 en met hem die van een groot deel van het partijkader. De PvdA had weliswaar de verkiezingen glansrijk gewonnen en kon dus ook bij de coalitievorming het initiatief nemen. Zij stelde echter zulke zware eisen aan de mogelijke partner, het CDA, dat dit na een ellenlange formatie alsnog de wijk nam naar de VVD. De misrekening zat daarin, dat de PvdA handelde alsof er geen politiek alternatief was, terwijl dat er wel degelijk was. Het congres van 4 november 1977 vierde deze misrekening met een donderend applaus voor Joop den Uyl. Wat had het congres anders moeten doen?
Den Uyls misrekening bleek een kostbare: twaalf jaar (afgezien van een heel korte en mislukte kabinetsdeelname in 1981) moest de sociaaldemocratie in de oppositie doorbrengen. In 1981 had de kiezer haar al gestraft: de tien zetels winst van 1977 waren volledig verdwenen.
In de week na het mislukte Catshuisberaad zag Diederik Samsom kans de derde grote strategische blunder te slaan. In plaats van mee te werken aan het initiatief van D66, CU en GroenLinks, wisten hij en zijn vrienden het beter en wachtten zij te lang met hun medewerking. Toen die alsnog kwam, was het te laat. De vijf partijen van het midden wisten een begrotingsverbond te sluiten dat aan Europese eisen voldeed en dat veel onbeschaafd hakwerk van de oude coalitie herstelde. Dat alles in maximaal drie dagen. Drie dagen waarin de sociaaldemocratie haar macht weer eens ernstig had overschat. In een historisch ogenblik kwam de PvdA aan de verkeerde kant van de scheidslijn terecht, die van het sociale chauvinisme van PVV en SP. De ledenraad van de partij bracht Samsom een donderend applaus. Wat had hij anders moeten doen?
De gevolgen kunnen heel kostbaar blijken: een breuk in politiek links in Nederland, en ook nog op de verkeerde plek; een afstraffing door de kiezer die de PvdA aan de andere kant van de lijn had willen zien; vervolgens vele jaren van oppositie maar, anders dan na 1918 en 1977, van irrelevante oppositie als een SP light.
Eén troost voor Diederik Samsom: hij bevindt zich in historisch goed gezelschap.