Kabinetsformatie 1945

Formatie-Schermerhorn/Drees

Nog voordat het hele land was bevrijd, liet koningin Wilhelmina nationale kopstukken op gesprek komen, om zich voor te kunnen bereiden op de naoorlogse politiek situatie. Een meerderheid van deze gesprekspartners, afkomstig uit het Politiek Convent (het samenwerkingsverband van politieke partijen tijdens de bezetting) en de illegaliteit, beval een vernieuwingsgezind kabinet aan, gecontroleerd door een noodparlement.

Daarop benoemde de koningin prof. Schermerhorn, die een leidende rol in gijzelaarskamp Sint Michielsgestel had gespeeld en voorman van de Nederlandse Volksbeweging was, en SDAP-leider Drees tot formateurs. Schermerhorn was één van de belangrijkste voorvechters van politieke vernieuwing, terwijl Drees als een bestuurlijk ervaren en gematigde sociaaldemocraat werd gezien. Hij had bovendien een belangrijke rol gespeeld in het politieke verzet.

Op zoek naar breed politiek draagvlak

Schermerhorn en Drees probeerden een kabinet van nationale eenheid te formeren, waarin iedere prominente stroming vertegenwoordigd zou zijn. Schermerhorn zou het kabinet gaan leiden, terwijl Drees minister van Sociale Zaken zou worden. De twee benaderden als eerste Jan Donner, voormalig minister van Justitie en namens de ARP actief in het Politiek Convent.

Donner raadpleegde de uit gevangenschap teruggekeerde partijleider Schouten, die hem verbood om nogmaals minister te worden. De ARP keerde zich namelijk tegen het voornemen van de formateurs om de tijdens de oorlogsjaren ontstane vacatures in het parlement op te vullen door nieuwbenoemde leden. De ARP vond dat alleen kandidaten van de lijsten uit 1937 daarvoor in aanmerking kwamen.

Voor enkele ministersposten zochten de formateurs hoogleraren aan, namelijk Lieftinck (Financiën), Van der Leeuw (Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen) en Logemann (Overzeese Gebiedsdelen). Ringers, een expert op het gebied van wederbouw, werd minister van Openbare Werken. Lieftinck (CHU) en Van der Leeuw (christelijk-historisch, maar partijloos) stonden als progressief bekend. Ringers was partijloos.

Vanuit de SDAP werden de jonge landbouwkundige Mansholt en het Tweede Kamerlid Vos aangetrokken voor respectievelijk Landbouw, Visserij en Voedselvoorziening en Handel en Nijverheid. De katholieke vertegenwoordiging in het kabinet bestond uit de ondernemer Van Schaik (Verkeer en Energie) en voormalige partijsecretaris Kolfschoten (Justitie).

Schermerhorn en Drees probeerden ook de in het verzet actieve communisten in het kabinet te krijgen, maar die vonden een aangeboden ministerschap zonder portefeuille te mager. Voor de post Binnenlandse Zaken werd ARP-coryfee Bruins Slot aangezocht, maar die weigerde uiteindelijk. Tegen de kandidatuur van de Maastrichtse burgemeester Michiels van Kessenich voor Binnenlandse Zaken bestonden bezwaren bij het voormalig verzet. Op die post keerde toen Beel terug.

De formateurs wensten een grote mate van continuïteit op de ministeries van Buitenlandse Zaken, Oorlog en Marine, waardoor zij al snel bij personen uitkwamen uit de Londense kabinetten. Van Kleffens (partijloos, Buitenlandse Zaken) en De Booy (partijloos, Marine) keerden terug en Meynen (ARP) werd van secretaris-generaal gepromoveerd tot minister van Oorlog. Meynen zat echter niet namens zijn partij in het kabinet, maar als 'vakminister'. Om Van Kleffens te kunnen vervangen wanneer die in het buitenland zat, trokken de formateurs ook de partijloze Van Roijen aan als minister zonder portefeuille.

Het regeringsprogramma 1945 omvat de afspraken gemaakt tussen regeringspartijen SDAP, CHU en RKSP en vormde de basis voor het Kabinet-Schermerhorn/Drees. Centraal stond 'herstel en vernieuwing'. Het land was zwaar getroffen door de oorlog, er was tekort aan alles (inclusief voedsel). Dat alles zou het nieuwe kabinet ter hand nemen.

De formateurs