De eerste koning: Koning Lodewijk Napoleon 1806-1810

Eind 1794 kwam er een einde aan de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën en het stadhouderlijk bewind van Willem V. In december 1794 trokken Franse troepen onder leiding van generaal Pichegru over de bevroren rivieren en bezetten de Nederlanden. Stadhouder Willem V vluchtte op 18 januari 1795 naar Engeland.

Door het Haags Verdrag van 16 mei 1795 kwamen de Nederlanden onder Franse invloed. De vroegere Republiek der Verenigde Nederlanden moest militaire en financiële steun geven aan Frankrijk, maar hield - vooralsnog - een eigen bestuur.

In 1796 werd een (eerste) Nationale Vergadering gekozen. Die moest een Grondwet opstellen. Nadat in 1797 het eerste ontwerp werd verworpen, kwam er een Tweede Nationale Vergadering, die opnieuw met een ontwerp kwam. Dat parlement werd in januari 1798 na een staatsgreep gezuiverd, waarna een radicaal-democratisch bewind de nieuwe Grondwet invoerde. Een tweede staatsgreep in 1798 zorgde er voor dat gematigde patriotten opnieuw de macht kregen. Zij vormden een Uitvoerend Bewind. Verder werd er een Vertegenwoordigend Lichaam gekozen. Er kwamen voor het eerst ook ministers (die toen overigens nog 'agenten' werden genoemd).

In september 1801 werd het Uitvoerend Bewind met behulp van de Fransen afgezet. De macht kwam nu aan een veel autoritairder bestuur, het Staatsbewind. Veel oude (orangistische) regenten uit de tijd van de stadhouder keerden terug in het bestuur. Dat werd door Napoleon al snel als een bedreiging gezien. Omdat de Fransen tevens vonden dat de Bataafse Republiek Frankrijk te weinig steun gaf in zijn oorlog tegen Engeland, verving Napoleon vier jaar later het Staatsbewind door een eenhoofdig bestuur. Rutger Jan Schimmelpenninck werd raadpensionaris.

Al een jaar later verstevigde de keizer zijn greep op Nederland nog verder. Op 11 maart 1806 nam keizer Napoleon het besluit dat zijn broer, Louis, koning zou worden van Holland. De keizer legde Holland tevens een nieuwe Grondwet op.

Bij keizerlijk decreet van 9 juli 1810 werd het koninkrijk Holland (overigens nog slechts bestaand uit het deel ten noorden van de grote rivieren) ingelijfd bij het Franse keizerrijk. Lodewijk Napoleon was eerder bij zijn broer ontboden. De keizer was ontevreden over de zelfstandige koers die de koning had gevoerd. Hij had geweigerd de dienstplicht in te voeren en wilde evenmin het probleem van de staatsschuld oplossen door tiërcering (vermindering van de schuld tot een derde). Het onvermogen van de Bataafse defensie om in 1809 een Engelse landing op Walcheren te voorkomen, was voor de keizer de druppel geweest die de emmer had doen overlopen.

Lodewijk overwoog nog zich militair te verzetten, maar moest zich al snel neerleggen bij de Franse overmacht. Ook de benoeming van zijn negenjarige zoontje tot koning was gedoemd te mislukken. Op 2 juli 1810 vertrok Lodewijk Napoleon voorgoed uit Holland.

In november 1813 herwon Nederland de zelfstandigheid. Erfstadhouder Willem keerde na zijn zelfgekozen verbanning terug uit Engeland. Hij zou een nieuw grondwettelijk bestuur instellen, waarbij hij voortbouwde op het Bonapartistische koningschap. Er werd gebroken met het federatieve bestuur uit de tijd van de Republiek en kwam er een gecentraliseerd bewind met aan het hoofd een (verlichte) absoluut vorst.

De in de Bataafs-Franse tijd ingevoerde eenheid van onder meer belastingen, onderwijs, taalregels, gewichten en maten, registratie van burgers en waterstaat bleef gehandhaafd.

Instellingen die in de Franse tijd waren ontstaan bleven bestaan, zij het soms met een wat andere rol. De Staatsraad van Lodewijk Napoleon werd Raad van State, het ambt van minister (onder Willem I aanvankelijk nog secretaris van staat geheten) bleef gehandhaafd en ook de Staatssecretarie, het centrale ambtelijke apparaat van het koningschap, bleef nog lange tijd in tact.

Willem I, die in 1814 koning werd, nam verder de door Lodewijk Napoleon ingestelde verlening van ridderorden over. Bovendien zou hij, net als in de Franse tijd, overgaan tot adelsverheffing van aanzienlijke landgenoten. Ook instellingen als de Koninklijke Bibliotheek en de Koninklijke Academie van Wetenschappen vinden hun oorsprong in de Napoleontische tijd.

Ook in de feitelijke uitoefening van het koningschap zijn er overeenkomsten. Willem I zou zich met net zo'n groot gemak ontdoen van 'getrouwen' als eerder Lodewijk Napoleon had gedaan. Lodewijk kwam in conflict met minister Gogel en zag de relatie met zijn vriend en minister Röell aanmerkelijk bekoelen. Willem de Eerste zou na verloop van tijd in conflict komen met onder anderen Van Hogendorp, Falck en Van Maanen. Beide vorsten 'blonken uit' door een overdreven bemoeizucht met detailkwesties.

Dát het koningschap van Lodewijk Napoleon als voorbeeld diende, was overigens in het opnieuw zelfstandig geworden Nederland lange tijd taboe. De laatste jaren is de waardering voor de Bataafs-Franse tijd veranderd. De betekenis voor de vorming van het Nederlandse staatsbestel na 1813 wordt nu vrij algemeen erkend.