Vertrouwensregel parlement en kabinet

Niet al het Nederlandse staatsrecht is vastgelegd in de Grondwet of in andere wetten. Een essentiële staatsrechtelijke regel, de vertrouwensregel, is in de loop der tijd ontstaan en kan dus worden beschouwd als gewoonterecht.

Een belangrijke gewoonteregel is verder dat de Tweede Kamer vanwege hetzelfde conflict slechts één keer ontbonden mag worden. Als het conflict tussen een kabinet dat is blijven zitten en een nieuw gekozen Tweede Kamer blijft voortbestaan, moet het kabinet dus ofwel alsnog de wens van de Tweede Kamer uitvoeren, ofwel aftreden.

In de praktijk zal tegenwoordig in geval van een conflict het kabinet ontslag aanbieden aan de Koning, waarna of een nieuwe (in)formatie zal plaatsvinden zonder verkiezingen, of (wat waarschijnlijker is) nieuwe verkiezingen worden georganiseerd.

Reeds bij het eerste optreden van een kabinet speelt de vertrouwensregel een rol. Een formateur moet zich er altijd van vergewissen of het door hem te vormen kabinet niet direct door de Tweede Kamer naar huis zal worden gestuurd. Dat was bijvoorbeeld het geval in 1939 bij het vijfde kabinet-Colijn. In een motie-Deckers sprak de Tweede Kamer zich in meerderheid uit het optreden van dat minderheidskabinet. Aanneming van de motie leidde direct tot de ontslagaanvrage van het kabinet.

Wanneer het parlement (feitelijk moet hier gelezen worden: de Tweede Kamer) het vertrouwen in een bewindspersoon of een kabinet verliest, is moeilijk te bepalen; (partij)politieke overwegingen spelen hierbij veelal een grote rol.

Bij de beoordeling van de vertrouwensvraag is van belang dat verschillend kan worden gedacht over de reikwijdte van de ministeriële verantwoordelijkheid. Vaak speelt tevens de vraag mee of een bewindspersoon redelijkerwijs iets had kunnen weten (wat hij of zij niet wist), of redelijkerwijs maatregelen had kunnen nemen (die hij of zij niet heeft genomen).

Aangezien het parlement zich bij zijn werkzaamheden voor een groot deel baseert op informatie die door het kabinet wordt verstrekt, wordt het vertrouwen van de Kamer in ieder geval geschaad als deze ontdekt dat de juistheid en de volledigheid van de verstrekte informatie te wensen overlaat.

Het kan ook gebeuren dat een bewindspersoon of het kabinet naar aanleiding van de ontwikkelingen in het debat zelf meent geen of onvoldoende vertrouwen te genieten, zonder dat de Kamer dit expliciet aangeeft. Het is ook mogelijk dat een motie van afkeuring (waarin het gevoerde of te voeren beleid wordt afgekeurd) wordt opgevat als een motie van wantrouwen.

• - 

  Het aannemen van een motie van wantrouwen of afkeuring;
• - 

  Het aannemen van een motie, die door de bewindspersoon of het kabinet is aangemerkt als motie van wantrouwen;
• - 

  Aanneming van een onaanvaardbaar verklaard amendement, waaraan tevens de vertrouwenskwestie is gekoppeld (zonder die koppeling leidt aanneming van zo'n amendement vaak tot intrekking van het wetsvoorstel);
• - 

  Verwerping van een door de bewindspersoon of het kabinet essentieel geacht wetsvoorstel. Een minister kan zijn/haar politieke lot verbinden aan verwerping van een wetsvoorstel;
• - 

  Het ontnemen of verminderen van het inkomen van een bewindspersoon (bijvoorbeeld via een amendement om de begroting met een symbolisch bedrag te korten);
• - 

  Verwerping van de begroting.

Die laatste twee mogelijkheden komen al lange tijd niet meer voor.

Het vertrouwen kan ook impliciet worden opgezegd, waarna de bewindspersoon (of het kabinet) zelf conclusies trekt. Dat kan bijvoorbeeld door tijdens een debat ernstige kritiek te uiten of doordat in de schriftelijke voorbereiding al blijkt dat die kritiek (breed) bestaat. In 2014 trok staatssecretaris Weekers na een kritisch debat over problemen bij de belastingdienst zelf de conclusie dat hij niet langer het vertrouwen bezat van de meerderheid.

Tevens kan een door een bewindspersoon zelf opgeworpen vraag over vertrouwen niet bevredigend worden beantwoord. In 1935 leidde zo'n onbevredigend antwoord op een door Colijn als minister-president opgeworpen vertrouwensvraag tot een kabinetscrisis. In 1998 vroeg en kreeg minister Sorgdrager het door gevraagde vertrouwen (van de regeringsfracties) juist wel.

Opzeggen van vertrouwen door één regeringsfractie

Het vertrouwen kan ook worden opgezegd door één regeringsfractie. De positie van de betreffende bewindspersoon wordt dan feitelijk onhoudbaar. Het is aan het kabinet of het daar dan consequenties aan verbindt. In 1951 viel het kabinet-Drees/Van Schaik toen de VVD-fractie het vertrouwen opzegde in de eigen minister van Buitenlandse Zaken (Stikker) en in 1990 trad minister Braks af toen regeringsfractie PvdA impliciet het vertrouwen in hem opzegde.

Een enigszins vergelijkbaar geval (maar met een andere uitkomst) deed zich voor op 15 mei 1962. De Eerste Kamerfractie van de VVD onder leiding van Van Riel zegde het vertrouwen op in VVD-minister Visser van Defensie en stemde tegen de begroting van Defensie. De fractie was vooral ontevreden over de wijze waarop de minister had geopereerd bij het ontslag van een kritische defensieambtenaar. Minister-president De Quay verklaarde na de tegenstem van de VVD-fractie dat, aangezien de begroting wel was aangenomen en ook de Tweede Kamer het vertrouwen in de minister had, er geen reden voor Visser was om af te treden.

De vertrouwensregel is in de jaren na 1848 ontstaan na een aantal incidenten als een regel van ongeschreven staatsrecht:

• - 

  In 1853 liet koning Willem III zich, tegen het advies van het kabinet-Thorbecke in, kritisch uit over het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie (het recht van de paus om zelfstandig een Nederlandse katholieke kerkorganisatie met een bisschoppelijk bestuur vast te stellen; de overheidsbemoeienis hiermee was bij de Grondwetsherziening van 1848 afgeschaft). Het kabinet-Thorbecke trad af nadat de Koning zijn uitlatingen niet in het openbaar wilde herroepen. Het kabinet wilde dus geen verantwoordelijkheid dragen voor de woorden van de koning.

• - 

  In 1866 trad minister Mijer van Koloniën af. Hij werd korte tijd later Gouverneur-Generaal van Nederlands-Indië. De Kamer was het niet eens met zijn aftreden en nam een motie van afkeuring aan. Volgens het kabinet was de regering geen verantwoording aan het parlement schuldig omdat de Grondwet het bestuur van de koloniën uitdrukkelijk aan de Koning overliet. De Koning ontbond vervolgens de Tweede Kamer, zodat de kiezers zich over de kwestie konden uitspreken. De nieuw gekozen Tweede Kamer deed vervolgens niets meer met dit onderwerp.

• - 

  In 1868 verwierp de Tweede Kamer de begroting van Buitenlandse Zaken omdat Nederland een verdrag had ondertekend waarin de neutraliteit van Luxemburg was gegarandeerd. De Tweede Kamer vond dat Nederland zich niet in de Europese machtspolitiek had moeten laten betrekken, waarop de Koning de Tweede Kamer ontbond. Na de verkiezingen werd de begroting van Buitenlandse Zaken opnieuw verworpen, waarop het kabinet aftrad. Hierdoor ontstond de ongeschreven regel dat de Tweede Kamer vanwege hetzelfde conflict slechts eenmaal ontbonden mag worden.