Van sensatie tot zingeving: waarom extreemrechts sommige kiezersgroepen lokt

Wat beweegt Nederlanders lid te worden van radicaal- en extreemrechtse groeperingen? Promovendus Nikki Sterkenburg volgde diverse activisten. ‘Sommigen hebben het gevoel dé aangewezen persoon te zijn om op te komen voor het Nederlandse volk.’ Promotie op 19 mei.

De laatste jaren laten Nederlandse rechts-extremisten vaker van zich horen: ze dreigen bijvoorbeeld op internetfora asielzoekerscentra af te branden, gooien ruiten in van moskeeën of fantaseren in appgroepen over het plegen van aanslagen. Het risico op gewelddadige acties door individuele rechts-extremisten neemt toe, zo waarschuwde de AIVD onlangs in haar jaarverslag.

Nazi-groepen

Buitenpromovendus Nikki Sterkenburg is gefascineerd door de vraag waarom mensen lid worden en blijven van zo’n groepering. ‘Het is voor het eerst in twintig jaar dat er een dergelijk uitgebreid onderzoek is gedaan waarbij rechts-extremisten zelf aan het woord komen.’ Drie jaar lang, van 2015 tot 2018, volgde en interviewde de onderzoeker 36 activisten. En ook daarna hield ze nog contact met hen. Zij waren actief bij groeperingen als Identiteit Verzet, Erkenbrand, DTG, kleine neonazi-verbanden of waren een soort freelancers die nergens lid van waren. Sterkenburg: ‘Ik sprak met hen over wie ze zijn, wat aan hun activisme voorafging, wat ze doen en waarom ze daarvoor kiezen.’

Motieven van activisten

Op basis van de interviews onderscheidt Sterkenburg diverse motieven om toe te treden: ‘De spanningzoekers willen graag provoceren. Politieke zoekers zijn teleurgesteld in de politiek en zoeken naar alternatieven. Sociale zoekers willen vriendschap met geestverwanten en ideologische zoekers zien aansluiting als de ultieme zelfverwerkelijking.’ De door haar gevolgde activisten hadden uiteenlopende achtergronden en opleidingsniveaus. De meesten waren tussen de 25 en 40 jaar oud. ‘Er lijkt weinig aanwas van jongeren te zijn.’

Missie om Nederland te redden

De motieven van toetreders zijn dikwijls divers, maar degenen die actief blijven, worden vooral gedreven door zingeving: ze willen betekenis geven aan hun leven en activiteiten ondernemen die ertoe doen, aldus Sterkenburg. ‘Zelfs al hebben ze hierdoor ruzie met familie en problemen met hun werkgever. Ze hebben het gevoel dat zij dé aangewezen persoon zijn om op te komen voor het Nederlandse volk, waarbij ze dus vooral de autochtone, witte Nederlandse bevolking bedoelen.’

Wel of geen geweld

De activisten kunnen onderling zeer verschillen in hun ideologische denkbeelden en mening of het gebruik van geweld gerechtvaardigd is. ‘Er zijn geïnterviewden die geweld als legitiem middel zien en dat ook toepassen, bijvoorbeeld door op straat vechtpartijen aan te gaan met mensen met een migratieachtergrond. Maar er zijn ook geïnterviewden die het alleen bij demonstraties en geweldloze acties houden.’

Vertrouwen van activisten winnen

Jarenlang bezocht Sterkenburg demonstraties, acties en borrels om haar doelgroep beter te leren kennen. ‘In contact komen met gesloten werelden is een kwestie van een lange adem, zeker wanneer je meteen duidelijk maakt dat je journalist en onderzoeker bent. Uiteindelijk heb ik van tientallen activisten het vertrouwen kunnen winnen, al duurde het bij sommigen wel twee jaar voordat ze instemden met een interview.’

Online bedreigingen

Het onderzoek verliep naar eigen zeggen zonder al te grote obstakels, maar de laatste tijd kwamen er intimiderende reacties. Sterkenburg: ‘Voor mijn eigen onderzoeksgroep ben ik nooit bang geweest. Ik heb altijd goede afspraken met activisten gemaakt en ze weten dat ik hun denkbeelden niet deel. Maar inmiddels heb ik vanuit de digitale rechts-extremistische wereld wel de nodige bedreigingen gekregen.’ De aard van de bedreigingen houdt ze liever voor zichzelf.