Lesbos bewijst dat de EU toe is aan herijking, voor het te laat is

Ed Kronenburg, onze voormalige ambassadeur in Peking en Parijs, ergert zich in Het Financieele Dagblad aan de weigering van onze regering om enkele tientallen alleenstaande minderjarige vluchtelingen uit Griekenland op te nemen. Dat terwijl we wel altijd vooraan staan om andere landen de les te lezen op het punt van mensenrechten. De Spaanse premier Pedro Sanchez is nog steeds verbolgen over de primaire reactie van onze regering op het verzoek om financiële steun van de EU om de gevolgen van de Corona-epidemie het hoofd te kunnen bieden. “Nu zullen we zien wat solidariteit betekent.”

Zwakte

Dit is de kern van de zwakte van de EU als zelfverklaarde waardengemeenschap. De EU-website leest dat “de EU-waarden worden gedeeld door de EU-landen in een maatschappij waarin inclusie, tolerantie, rechtvaardigheid, solidariteit en non-discriminatie centraal staan.” Maar wat zijn die waarden waard als je ze zo algemeen houdt dat niemand er zich een buil aan kan vallen? En dat lidstaten er altijd mee weg komen als ze zich niet naar die waarden gedragen? “Nu zullen we zien wat solidariteit betekent,” zegt Sanchez. Ik denk het niet.

Zuidelijke lidstaten kunnen verontwaardigd roepen hoe je het in je hoofd haalt over financiële voorwaarden te beginnen als er tienduizenden mensenlevens op het spel staan. Alsof je aan het front gaat bekvechten over de kosten per kogel voordat je gaat schieten. Maar Nederland kan op haar beurt met droge ogen tegenwerpen: en hoe zit het dan met jullie solidariteit als je onze belastingcenten centen wel wil ontvangen maar niet wil zeggen hoe je het geld dan gaat besteden? En over de weigering om alleenstaande minderjarige vluchtelingen op te nemen: als er lidstaten zijn die het stelselmatig vertikken vluchtelingen op te nemen, waarom moeten wij dat dan wel steeds doen? Wij zijn solidair als zij solidair zijn.

Altijd gelijk

Maar waar hebben we het nou precies over als we met elkaar bijvoorbeeld solidariteit een belangrijke waarde vinden? Het definiëren en praktisch hanteerbaar maken van de waarden is een noodzakelijke stap. Gebeurt dat niet, dan kan je eindeloos discussies blijven voeren over wat zo’n waarde inhoudt, waarbij iedereen vanuit zijn eigen optiek altijd gelijk heeft. Van elkaar weten dat je hetzelfde bedoelt als je het over een specifieke waarde hebt, is een voorwaarde, maar om een goed functionerende waardengemeenschap te zijn, moeten de lidstaten zich ook naar die waarden gedragen. En de relatie tussen waarden en gedrag is behoorlijk zwak. We vinden van alles, maar gedragen we ons daar ook naar? In principe wel, maar vooral als alles voor de wind gaat. Dan kun je makkelijk hoog opgeven van solidariteit: als er voor bijna iedereen genoeg is, kun je best een kleinigheidje missen. Maar als het tegenzit, gaat solidariteit pijn doen bij de partij die in de buidel moet tasten en zal hij gaan sputteren en tegenstribbelen. Wie is er nu tegen vrijheid van meningsuiting? In principe niemand. Maar gedraag je je nog naar die waarde als je merkt dat je politieke aspiraties gedwarsboomd worden of je persoonlijke belangen in gevaar komen en je grondig de pest hebt aan je tegenstrevers en hun motivaties niet vertrouwt?

Foei zeggen

Waarden en normen zijn verschillende zaken. Een waarde is een principe, een norm is een leefregel. In de waardengemeenschap die de EU pretendeert te zijn, kunnen gemeenschappelijke waarden niet zonder normering. Worden de principes van de rechtsstaat door een van de leden niet nageleefd – er is om twee niet geheel willekeurige voorbeelden te noemen geen sprake meer van een vrije pers of de rechterlijke macht wordt door de politiek aan banden gelegd - wat doe je dan? Foei zeggen en dreigen dat hem het stemrecht ontnomen zal worden? Je weet dat dat nooit uitgevoerd zal worden, omdat er altijd wel een lidstaat is die daar zijn veto over uitspreekt.

Wat is de EU dan nog voor gemeenschap? Zeker geen waardengemeenschap. Want wat heb je dan gemeen behalve economisch voordeel zolang het voor de wind gaat? En hooglopende ruzie zodra echt de nood aan de man is. Hoogste tijd voor een renovatie van de fundamenten van de EU, voordat het hele pand onbewoonbaar verklaard moet worden. Waarden moeten worden gedefinieerd, zodat er geen misverstand kan bestaan waar we het over hebben als we een lidstaat aanspreken op solidariteit. En het moet duidelijk zijn welke rechten en plichten bij de onderscheiden waarden horen. Lidstaten die zich niet bereid tonen de gemeenschappelijk onderschreven waarden volgens de daaraan gestelde normen na te leven, zouden in het ultieme geval bij meerderheid van stemmen ook uit de EU gezet moeten kunnen worden. Het lijkt me stom dat als lidstaat te riskeren. In je eentje ben je op wereldschaal immers niet meer dan een kruimel tussen de poten van olifanten. Hoe denk je je veiligheid en je welvaart te kunnen behouden, basisvoorwaarden voor welzijn en welbevinden?

Bert Pol was verbonden aan verschillende universiteiten en lector Overheidscommunicatie. Hij is vennoot van Tabula Rasa Den Haag.

Een eerdere versie van dit artikel verscheen in het NRC Handelsblad van 5 mei 2020.