Kabinetsformatie 2023-2024

Op woensdag 22 november 2023 vonden Tweede Kamerverkiezingen plaats. Op 24 november 2023 werd het PVV-Eerste Kamerlid Gom van Strien aangewezen als verkenner. 27 november 2023, nog voor de eerste verkennende gesprekken plaats hadden gevonden, stapte hij echter op vanwege twijfels rond zijn integriteit. De onrust ontstond naar aanleiding van berichtgeving in de media over de betrokkenheid van Van Strien bij een fraudezaak.

De Tweede Kamer wees een dag later, op 28 november 2023, oud-minister Ronald Plasterk (PvdA) aan als verkenner. Plasterk hield gedurende een periode van twee weken, van 29 november tot 7 december, verkennende gesprekken met de fractievoorzitters van PVV (Geert Wilders), VVD (Dilan Yesilgöz), NSC (Pieter Omtzigt) en BBB (Caroline van der Plas). De verkenner had niet genoeg aan één ronde gesprekken, waardoor hij geen verslag meer kon uitbrengen aan de Tweede Kamer in oude samenstelling.

Op 11 december bood verkenner Plasterk zijn advies aan aan de Kamervoorzitter. Hij adviseerde tot een korte informatieronde te komen, waarbij op verschillende punten naar overeenstemming moest worden gezocht tussen PVV, VVD, NSC en BBB. Daarbij moest er eerst gesproken worden over de Grondwet en de rechtsstaat en pas daarna over andere onderwerpen.

Op 13 december droeg Wilders, als fractievoorzitter van de grootste partij, Plasterk voor als informateur aan de Tweede Kamer. Een meerderheid van de Kamerleden stemde in met zijn benoeming en met de volgende stappen in de formatie. Een deel van de Kamerleden uitte tijdens het debat over het verkennersadvies wel zijn zorgen over de positie van de PVV en partijleider Wilders, en dan voornamelijk over uitingen in het verleden en delen uit het verkiezingsprogramma die ingaan tegen de Grondwet en internationale verdragen.

Op 13 december 2023 ontving Ronald Plasterk zijn opdracht als informateur uit handen van de toen fungerend Kamervoorzitter Roelien Kamminga. Een dag later begon hij de gesprekken met de fractievoorzitters van PVV, VVD, NSC en BBB samen. Die waren vaak vergezeld van secondanten. Hij kondigde een periode van radiostilte aan tot uiterlijk begin februari. Enkele keren werd in Hilversum overleg gevoerd. VVD-fractievoorzitter Yesilgöz had direct al laten weten alleen een (centrum-)rechts kabinet te willen gedogen.

Pas uit het verslag bleek dat er op 10 januari overeenstemming was bereikt over de rechtsstatelijkheid, al hield NSC twijfel over de toezegging van de PVV zich te matigen. Door de radiostilte bleef onduidelijk wat er werd besproken, maar via publieke uitingen bleken er wel soms irritaties te zijn. Zo bleek in een Tweede Kamerdebat dat BBB en NSC anders denken over het stikstofbeleid. Dit leidde tot een aanvaring tussen Van der Plas en NSC-woordvoerder Harm Holman. Die laatste kreeg bovendien te maken met bedreigingen, waar de BBB slechts omfloerst afstand van nam. Bij de behandeling van de Defensiebegroting nam PVV-woordvoerder Joeri Pool afstand van het Oekraïnebeleid.

Op 6 februari liet NSC-fractievoorzitter Omtzigt weten de besprekingen als afgerond te beschouwen. Hij was ontstemd dat de informateur te laat rapporten over mogelijke financiële tegenvallers had gedeeld. De communicatie over de breuk verliep vreemd. De media was eerder op de hoogte dan informateur en gesprekpartners. Die kregen de melding via WhatsApp. Omtzigt erkende nadien dat dit niet chic was. De drie overgebleven fracties zetten de besprekingen nog wel voort, waarna Omtzigt concludeerde dat zij voorlopig gedrieën aan zet waren.

In het eindverslag werd geconcludeerd dat er, ondanks grote inhoudelijke verschillen, toch een basis was voor onderhandelingen tussen de vier partijen (onder leiding van iemand met politiek en bestuurlijk gezag). Wel diende daarbij het karakter van het kabinet (extraparlementair, gedoogconstructie) te worden betrokken.

Die conclusie werd op 14 februari in het Tweede Kamerdebat over het eindverslag gedeeld. De VVD zei nu ook bereid te zijn tot volwaardige deelname, mits daarbij de vier partijen betrokken zouden zijn. Omtzigt leek vast te houden aan het later aansluiten door NSC. De keuze voor nieuwe informateur viel op SER-voorzitter Kim Putters. Net als Plasterk een PvdA-lid. GroenLinks-PvdA, Volt, DENK en PvdD stemden tegen deze tussenronde en feitelijk vonden ook andere fracties die overbodig, al stemden ze voor de motie-Wilders over de volgende stap in de formatie.

Op 14 februari wees de Tweede Kamer SER-voorzitter Kim Putters tot informateur aan. Hij moest onderzoeken of er vruchtbare samenwerking mogelijk is in de vorm van een extraparlementair, gedoog- of minderheids­kabinet. Vanwege een recesperiode begon de informateur met zich te oriënteren op mogelijke vormen voor een kabinet. Hij vroeg daarover advies van oud-informateurs, oud-politici en wetenschappers. Daarna voerde hij gesprekken met de fractievoorzitters van PVV, VVD, NSC en BBB, eerst afzonderlijk en later in koppels. In de afrondende fase kwamen zij weer gezamenlijk bijeen.

In het eindverslag werd voorgesteld te komen tot een programkabinet, met een extraparlementair karakter. Dat dient te worden bereikt doordat de politiek leiders buiten het kabinet blijven, de helft van de ministers van buiten de politiek komt (eventueel niet namens één van de coalitiepartijen) en er een hoofdlijnenakkoord komt, dat later door het nieuwe kabinet moet worden uitgewerkt. Gebieden waarover op hoofdlijnen afspraken dienden te worden gemaakt waren onder meer: zorg, buitenlands beleid, stikstof en criminaliteitsbestrijding. Er moest wel een gedegen financieel kader komen.

De werkzaamheden van de informateurs Richard van Zwol en Elbert Dijkgraaf bestonden uit een afwisseling van gesprekken met deskundigen, onder meer over migratie, één-op-één of bilaterale gesprekken met fractievoorzitters en gezamenlijke overleg met hen. Aan het Centraal Planbureau werd gevraagd voorstellen door te rekenen. Tussen 28 april en 6 mei was er een onderbreking van de gesprekken.

Doordat PVV-Kamerlid Gidi Markuszower zich met een concepttekst liet fotograferen, was bekend dat er een streng asielbeleid en lastenverlichting voor de middeninkomens zou komen. Verdere informatie over het verloop bleef achterwege. Wel waren er soms irritaties door berichten op social media.

Pas twee uur na het verstrijken van de deadline (middernacht 15 mei) was er een akkoord over een hoofdlijnenprogramma. De fracties van PVV, NSC en BBB stemden daarmee vlot in. Bij de VVD duurde het iets langer.

Op 14 mei leek PVV-Kamerlid Fleur Agema te bevestigen dat Ronald Plasterk de door de PVV beoogde premier was. Zij deelde (met instemming) een bericht van een nep-PVV-account op X (om het daarna snel te verwijderen). De kandidatuur werd bevestigd door een ingezonden brief van Plasterk in De Telegraaf op 17 mei waarin hij Pieter Omtzigt excuses aanbood voor een opmerking in de Tweede Kamer over het gebruik door Omtzigt van de dienstauto van de informateur. Daarna vond een gesprek tussen beiden plaats.

Publicaties in maart in NRC en aangifte door een advocaat vanwege onder meer valsheid in geschrifte zorgden voor twijfel over de kandidatuur van Plasterk. Het betrof de winst die hij maakte met verkoop van een bedrijf waar patenten waren ondergebracht die van belang waren voor een behandelmethode. Het Amsterdam UMC en een medewerker daarvan hadden niet geprofiteerd, hoewel de AUMC-medewerker een belangrijke rol had speelde bij de gepatenteerde methode.

De affaire leidde tot twijfel bij de beoogde coalitiepartijen. VVD-kopstuk Johan Remkes adviseerde Plasterk zich terug te trekken. Die deed dat op 20 mei.

In een interview in Trouw op 28 juni meldde staatssecretaris Marnix van Rij (CDA) dat Wilders hem eerder had benaderd als informateur (na het verslag van Plasterk) en als kandidaat-premier. Hij had geweigerd. Ook Kim Putters zou gevraagd zijn voor het premierschap, evenals de SGP'ers Van der Staaij en Dijkgraaf.

Het verdelen van de posten kostte meer tijd dan verwacht. De gesprekken tussen formateur, beoogd premier en fractievoorzitters begonnen op 30 mei en leidden pas op 13 juni tot resultaat.

Na de verdeling van de posten werden wel snel de namen van de beoogde ministers en staatssecretarissen bekend. De kandidatuur van de door de PVV beoogde vicepremier en minister van Asiel en Migratie Gidi Markuszower werd op 13 juni ingetrokken, nadat uit naslag (onderzoek door de AIVD) bleek dat zijn benoeming een veiligheidsrisico zou opleveren. Wilders schoof daarop Tweede Kamerlid Marjolein Faber naar voren.

VVD-leider Dilan Yesilgöz uitte een dag later zorgen over die kandidatuur, vanwege eerdere door Faber als fractievoorzitter in de Eerste Kamer gedane uitlatingen. Zo had zij gesproken over omvolking en in 2021 het kabinet een vijfde colonne genoemd. Na spoedoverleg tussen de vier fractievoorzitter, kandidaat-premier Schoof en formateur Van Zwol bleek dat er geen blokkade was tegen de kandidatuur.

Onder de kandidaten van NSC kwam er één uit de ChristenUnie, maar deze kandidaat, oud-Kamerlid Eppo Bruins, bedankte voor die partij en sloot zich aan bij NSC. De kandidaat-staatssecretaris voor rechtsbescherming, Teun Struycken, meldde partijloos te blijven. Voor de PVV werd oud-VVD-Tweede Kamerlid Zsolt Szabó kandidaat-staatssecretaris. De kandidaat-staatssecretaris voor Justitie kwam uit Leefbaar Rotterdam.

Onder de 29 kandidaat-bewindspersonen waren 14 zittende Tweede Kamerleden, 4 oud-Tweede Kamerleden en 2 kandidaat-Tweede Kamerleden. Alleen Mariëlle Paul (die staatssecretaris wordt) en Mona Keijzer hebben kabinetservaring. Voor het eerst sinds 1905 is er onder de ministers niemand die eerder dat ambt had bekleed. Schoof is de eerste premier sinds 1959 zonder parlementaire ervaring¹⁾. Net als Balkenende heeft hij geen kabinetservaring.

De door de Tweede Kamer voor het eerste georganiseerde hoorzittingen leverden weinig bijzonders op. Wel waren er vragen over de rol van beoogd minister Dirk Beljaarts bij een faillissement van een BV en namen enkele kandidaten afstand van eerdere uitlatingen (onder meer over omvolking). Anderen wensten toekomstige collega's echter niet de 'recenseren'.

• * 

  De totale duur is berekend vanaf de dag na de verkiezingen tot de beëdiging.