Kabinetscrisis 2023: crisis rond migratie

De asielcrisis

In de zomer van 2022 kwam het asielzoekerscentrum bij Ter Apel regelmatig in het nieuws, omdat de grote toestroom van migranten leidde tot een tekort aan slaapplaatsen in het centrum. Hierdoor moesten grote aantallen bewoners in de buitenlucht overnachten. Met name de dood van een drie maanden oude baby in augustus en het feit dat Artsen zonder Grenzen medische hulp moest bieden in Ter Apel konden op veel media-aandacht rekenen.

In augustus 2022 kwam er een asielakkoord tussen de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, het Veiligheidsberaad en de provincies. Het akkoord bestond uit extra geld voor de noodopvang, huisvesting van statushouders en afspraken om de instroom van migranten te beperken. Zo zouden alleen statushouders met een woning in aanmerking komen voor gezinshereniging. Er was met name op deze laatste afspraak veel kritiek, ook vanuit coalitiepartijen D66, de ChristenUnie en het CDA. Tijdens een VVD-bijeenkomst over het onderwerp op 30 augustus bleek dat veel leden van de partij het akkoord niet ver genoeg vonden gaan.

Begin november 2022 presenteerde staatssecretaris Eric van der Burg (VVD) zijn zogeheten 'spreidingswet', een voorstel om meer opvangplekken voor asielzoekers te creëren verspreid over de provincies door gemeenten een financiële bonus te bieden. Naast kritiek vanuit de Tweede Kamer en betrokken organisaties, was ook de Raad van State niet positief over het 'onnodig complexe' wetsvoorstel.

In de zomer van 2023 zette Rutte zich op Europees niveau in om migratie naar de Europese Unie terug te dringen. Zo reisde hij in juni 2023 met voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen en de Italiaanse premier Giorgia Meloni naar Tunesië om een deal te sluiten over migratie.

Politieke situatie

De Provinciale Statenverkiezingen van 15 maart 2023 en de daaropvolgende Eerste Kamerverkiezingen van 30 mei betekenden een verlies voor alle coalitiepartijen. De VVD zakte van 12 naar 10 zetels, het CDA van 9 naar 6, D66 van 7 naar 5, en de ChristenUnie van 4 naar 3. De BoerBurgerBeweging (BBB) kwam voor het eerst de Eerste Kamer binnen als de grootste partij met 16 zetels. Dit alles werd gezien als een indicatie dat de partijen geen baat zouden hebben bij de val van het kabinet en daaropvolgende vervroegde Tweede Kamerverkiezingen.

Dit gegeven had minder betekenis gehad als er geen onrust was geweest in het kabinet, maar die was er wel. Zo gaf CDA-leider Wopke Hoekstra na de verkiezingen en de winst van BBB aan opnieuw te willen onderhandelen over het stikstofbeleid, wat grote druk zette op de coalitie. Ook de staking van de onderhandelingen over het Landbouwakkoord was een tegenvaller voor het kabinet.

De regeringspartijen waren het in onderhandelingen eens geworden over een groot aantal van de maatregelen om migratie te beperken. Op het gebied van arbeidsmigratie, studiemigratie en huwelijken met buitenlandse partners konden zij elkaar vinden. De onenigheid die het kabinet ten val bracht, had betrekking op de gezinshereniging en het 'twee-status-stelsel'.

In februari 2023 opperde het CDA voor het eerst dat dit stelsel in Nederland ingevoerd moest worden. Dit stelsel houdt in dat migranten bij aankomst verschillende statussen toegekend krijgen. Personen die vluchten voor oorlog of geweld krijgen, vanwege het gegeven dat zij niet persoonlijk bedreigd worden, een tijdelijke status. Zij zouden naar hun land van oorsprong kunnen terugkeren als de situatie daar weer rustig is.

Behalve dat deze groep een tijdelijke status kregen, zouden deze vluchtelingen ook beperkt worden in hun gezinshereniging. Dit zou 'nareis-op-nareis' moeten voorkomen, de situatie dat het toelaten van één vluchteling middels de nareisregeling uiteindelijk neerkomt op het toelaten van zijn of haar familieleden, ook die buiten het kerngezin.

De onderhandelingen over met name deze aspecten van het migratiepakket bereikten een kookpunt in de week voor het zomerreces in juli 2023. Het CDA en de VVD waren voor bovenstaande maatregelen, de ChristenUnie en D66 tegen. Als ultiem compromis werd er gesproken over het invoeren van een tijdelijke stop op de gezinshereniging voor oorlogsvluchtelingen bij hoge migratiecijfers. Staatssecretaris Van der Burg kreeg op 6 juli 2023 de opdracht de juridische haalbaarheid van dit plan te bekijken. De partijen konden hierover uiteindelijk geen akkoord bereiken tijdens het overleg van 7 juli.

Een aantal maanden na de kabinetscrisis, eind augustus 2023, publiceerde Nieuwsuur een uitgelekte brief van staatssecretaris Van der Burg gedateerd op 7 juli 2023. Uit deze brief kon opgemaakt worden tot welke compromissen de regeringspartijen wel bereid waren. Zo waren de partijen bereid verschillende afspraken te maken over een hardere aanpak van kansarme asielzoekers, waaronder maatregelen om deze mensen sneller te kunnen opsluiten in vreemdelingenbewaring. Daarnaast waren zij het eens geworden over het willen herinvoeren van grenscontroles tussen Schengenlanden in het geval van grote migratiestromen.

Op vrijdag 7 juli 2023 diende premier Rutte het ontslag van het kabinet in. Een dag later praatte hij de koning bij over de val van het kabinet. Op maandag 10 juli keerde de Tweede Kamer terug uit zijn zomerreces om te debatteren over de val van het kabinet.

Voorafgaand aan het debat over de val van het kabinet, kondigde premier Rutte aan na de verkiezingen uit de politiek te vertrekken. Wel stelde hij aan te blijven als leider van het demissionaire kabinet. Ook de vicepremiers Wopke Hoekstra (CDA) en Sigrid Kaag (D66) maakten bekend niet beschikbaar te zijn als lijsttrekker. Vicepremier Carola Schouten (ChristenUnie) besloot eveneens na de politiek te zullen verlaten.

Op verzoek van Pieter Omtzigt en CDA-fractievoorzitter Pieter Heerma zegde premier Rutte op 10 juli in de Tweede Kamer toe dat het kabinet alsnog zou proberen tot een pakket voor arbeidsmigratie te komen.

Een dag na het ontslag bespraken de minister Dilan Yesilgöz (VVD) en Hugo de Jonge (CDA) en staatssecretaris Maarten van Ooijen (CU) in de talkshow OP1 wat er mis was gegaan en waarom de ministers er niet uit waren gekomen. Yesilgöz wees nadrukkelijk op het nadelige effect van nareizende familieleden van (toegelaten) vluchtelingen ('nareis op nareis op nareis'). Van Ooijen merkte op dat beperking daarvan (ook) voor de ChristenUnie bespreekbaar was. Yesilgöz stelde wel dat het niet kunnen bereiken van overeenstemming over een breed pakket aan beperkende maatregelen de oorzaak van de val was.

Na enige tijd kwamen er openlijke twijfels over de omvang van het nareis-effect (stapeling). Naar aanleiding van Kamervragen erkende minister Yesilgöz in februari 2024 dat het aantal veel kleiner was dan was gesuggereerd (70 tot 100 gevallen per jaar).

De Tweede Kamer debatteerde daar op 20 juni 2024 over. De minister zei niet bewust te zijn uitgegaan van verkeerde cijfers. Wel herhaalde zij dat daarmee fout zat, zonder dat er overigens verdere politieke consequenties waren.