Kabinetsformatie 2021-2022

Aanvankelijk werden Annemarie Jorritsma (VVD) en Kajsa Ollongren (D66) benoemd tot verkenners. Op 25 maart bleek Ollongren besmet te zijn met het coronavirus. Tijdens een haastig vertrek van het Binnenhof toonde zij per ongeluk gevoelige documenten aan persfotografen, waarna de verkenners genoodzaakt waren hun taak te beėindigen. Tamara van Ark (VVD) en Wouter Koolmees (D66) volgden hen op als verkenners.

Op 1 april moesten de oud-verkenners Jorritsma en Ollongren in een debat uitleg geven aan de Kamer. Hierbij werden op aanvraag van de Kamer de stukken en verslagen van de fractievoorzitters met Jorritsma en Ollongren openbaar gemaakt. Hierna ontstond een vertrouwenscrisis toen uit een aantekening van de verkenningsgesprekken bleek dat Mark Rutte (VVD) met de oud-verkenners toch over toenmalig CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt gesproken had. Rutte had dit eerder ontkend.

De VVD-leider verdedigde zich en zei dat hij het gesprek 'achteraf verkeerd herinnerd had'. Het debat van 1 april leidde tot een herziening van het formatieproces waarbij ook de taak van Van Ark en Koolmees beėindigd werd. De verkenners hebben geen verslag uitgebracht aan de Tweede Kamer, aangezien hun taak al voortijdig werd beėindigd.

Een belangrijke uitkomst van het debat op 1 april, dat doorging tot in de nacht van 2 april, was het besluit van de nieuwe Tweede Kamer om een informateur te zoeken die 'gezaghebbend en onafhankelijk is', met geruime afstand van de dagelijkse politiek. De Tweede Kamer besloot op 6 april om Herman Tjeenk Willink aan te stellen als informateur.

Informateur Tjeenk Willink (6 april 2021 - 30 april 2021)

De opdracht van Tjeenk Willink was te bekijken op welke wijze vorming van een kabinet kon plaatsvinden en hier binnen drie weken rapport over uit te brengen. De Kamer heeft een motie aangenomen dat al zijn gesprekken met fractievoorzitters bij dat verslag worden gevoegd en openbaar worden gemaakt.

Deze opdracht van Tjeenk Willink werd onderbroken toen RTL Nieuws op 21 april naar buiten bracht dat de ministerraad in 2019 naar alle waarschijnlijkheid met opzet informatie over de kinderopvangtoeslagenaffaire had achtergehouden. Dit leidde tot een nieuwe vertrouwenscrisis en uiteindelijk tot de openbaarmaking van notulen van de ministerraad van de betreffende vergadering in 2019. Hierop volgde op 29 april een Kamerdebat over informatievoorziening van het kabinet aan de Tweede Kamer rondom de toeslagenaffaire. Demissionair minister-president Mark Rutte benadrukte tijdens het debat dat er geen politieke opzet was om gevoelige informatie over de toeslagenaffaire achter te houden, en ondanks hevige kritiek van de oppositie schaarden de coalitiefracties zich achter het kabinet.

In vervolg hierop heeft Tjeenk Willink op 30 april zijn eindverslag aangeboden aan de Tweede Kamervoorzitter. Hierin concludeert hij dat de inhoudelijke formatie kan gaan beginnen, ondanks het 'gevoel van ongemak' dat heerst over de onderlinge verhoudingen. Hij stelt voor een informateur te benoemen met afstand tot de actuele politiek en de partijen en met een breed, sociaaleconomisch profiel. Die zou moeten inventariseren welke problemen als eerste moeten worden opgelost en hoe dat zou kunnen. Op basis daarvan kan duidelijk worden welke partijen aan de oplossingen voor deze problemen willen bijdragen en mogelijk een coalitie willen vormen. Het coalitieakkoord zou dan beperkt moeten blijven tot hoofdlijnen.

Informateur Mariėtte Hamer (1) (12 mei 2021 - 22 juni 2021)

Op 12 mei werd in de Tweede Kamer gedebatteerd over het eindverslag van Tjeenk Willink. Hierbij hebben Mark Rutte (VVD) en Sigrid Kaag (D66) een motie ingediend waarbij zij SER-voorzitter Mariėtte Hamer voorstelden als nieuwe informateur. Deze motie werd gesteund door een meerderheid van de Kamer. Hamer had de opdracht om, op basis van de bevindingen van haar voorganger en van de Kamer, inhoudelijk te werk te gaan en overeenstemming te zoeken bij de partijen over economisch herstel en een transitiebeleid. In haar opdracht stond dat ze op 6 juni een verslag moet uitbrengen, maar op vrijdag 4 juni gaf zij aan dat die datum te ambitieus was. Zij vroeg daarom uitstel.

Zij onderzocht ook welke partijen bereid zijn om onderhandelingen over een coalitieakkoord daadwerkelijk te gaan starten. Doordat diverse partijen elkaar (of een combinatie) uitsloten, kon daarover geen akkoord worden bereikt.

Op 22 juni bood informateur Hamer haar verslag van de periode vanaf 12 mei aan Kamervoorzitter Vera Bergkamp aan.

Informateur Mariėtte Hamer (2) (23 juni 2021 - 2 september 2021)

De informateur adviseerde Mark Rutte en Sigrid Kaag een aanzet tot een regeerakkoord te laten schrijven en de meerderheid van de Kamer stemde hier tijdens het Kamerdebat op 23 juni mee in. Deze aanzet van een regeerakkoord werd aanvankelijk in de week van 14 juli verwacht. In die week bleek het formatieproces pas na de zomerpauze te worden voortgezet, omdat de onderhandelaars op 16 juli met vakantie gingen.

Op 16 augustus rondden Mark Rutte en Sigrid Kaag hun aanzet van een regeerakkoord af, op basis waarvan de formatiegesprekken met mogelijke coalitiepartijen vanaf 17 augustus werden voortgezet. Op 31 augustus bleek dat zowel een coalitie met de PvdA en GroenLinks als een coalitie met de ChristenUnie niet op steun konden rekenen van zowel CDA, VVD, als D66.

Daarom zag informateur Hamer geen heil in verdere onderhandelingen onder haar leiding en presenteerde zij op donderdag 2 september haar eindverslag. Daarin adviseerde zij dat er een informateur van VVD-huize zou moeten komen die coalitieonderhandelingen gaat begeleiden om een minderheidscoalitie van VVD, CDA en D66 te bereiken. Deze minderheidscoalitie zou vervolgens een constructieve en vruchtbare samenwerking moeten zoeken met de Staten-Generaal. Deze samenwerking zou dan vooral met de ChristenUnie, PvdA en GroenLinks gezocht moeten worden.

Over het verloop van de onderhandelingen onder haar leiding velde Hamer een vrij hard oordeel, omdat de kans op een meerderheidscoalitie uit zicht verdween. Zij stelde dat het zeer onbevredigend was dat partijen nog steeds politieke blokkades opwierpen, terwijl die blokkades vanuit het perspectief van de inhoud niet nodig waren. Zo bleven de VVD en het CDA een coalitie met de PvdA en GroenLinks samen blokkeren, en bleef D66 de ChristenUnie als partner verwerpen. GroenLinks en de PvdA hielden elkaar op hun beurt nog steeds vast. Ook de aanzet van een regeerakkoord op hoofdlijnen, dat door VVD en D66 in de zomer was opgesteld, heeft hierin geen verandering gebracht.

Informateur Johan Remkes (7 september 2021 - 5 oktober 2021)

Op dinsdag 7 september debatteerde de Tweede Kamer over het eindverslag van Hamer waarin zij adviseerde om uit een combinatie van VVD, D66 en CDA een minderheidskabinet te vormen. Johan Remkes werd tijdens dit debat benoemd tot de nieuwe informateur. Hij kreeg de taak om de mogelijkheden voor zo'n minderheidskabinet te onderzoeken.

Op 28 september concludeerde hij echter dat het vormen van een minderheidskabinet van VVD, D66 en CDA er niet in zit. Daarom volgt er een zoektocht naar andere vormen van samenwerking. Een belangrijke optie die Remkes daarom ging onderzoeken was de vorming van een extraparlementair kabinet. Als dat niet slaagde, zouden nieuwe verkiezingen een optie worden.

Met die nieuwe verkiezingen in het achterhoofd, gingen partijen alsnog overstag en werden verschillende blokkades opgeheven. VVD, D66, CDA en ChristenUnie (de partijen die ook Rutte III vormden) gaven aan met elkaar aan onderhandelingen te willen beginnen. Zodoende leek een meerderheidskabinet toch in zicht. In zijn eindrapport concludeerde Remkes op 30 september dan ook dat er één of twee informateurs aangesteld zouden moeten worden die een kabinet met deze vier partijen zou/zouden moeten onderzoeken. Daarbij werd de mogelijkheid dat ministers van andere partijen tot het kabinet toetreden niet uitgesloten.

De Tweede Kamer deelde op 5 oktober in meerderheid de conclusie van de informateur. Enkele partijen bepleitten tevergeefs nieuwe verkiezingen.

Informateur Johan Remkes en Wouter Koolmees (5 oktober 2021 - 15 december 2021)

De Tweede Kamer stemde op dinsdag 5 oktober in met de aanstelling van Johan Remkes en Wouter Koolmees als informateurs, na afloop van het debat over het eindverslag van Remkes. Op basis van het eindverslag kregen zij de opdracht om de mogelijkheid tot het vormen van een kabinet uit VVD, D66, CDA en ChristenUnie te onderzoeken.

Hierbij moet in acht genomen worden dat de fracties van de PvdA, GroenLinks, Volt, SGP en de fractie Den Haan tijdens de beginfase van de coalitieonderhandelingen de mogelijkheid werd geboden om zich uit te spreken over het financieel kader, de bestuurscultuur en onderdelen van het regeerprogramma. In een latere fase zouden zij bewindspersonen kunnen leveren. Daarnaast moeten de informateurs onderzoeken of het beoogde kabinet ook constructief kan samenwerken met andere fracties.

Op 15 december werd een definitief regeerakkoord bereikt tussen de VVD, D66, het CDA, en de ChristenUnie. Tegelijkertijd met de presentatie van het akkoord boden de informateurs Koolmees en Remkes ook hun eindverslag aan de Tweede Kamer aan.

Formateur Mark Rutte (16 december 2021-10 januari 2022)

Tijdens het Kamerdebat over het regeerakkoord stelde de Kamer Mark Rutte aan als formateur. Het was zijn taak om met de vier formerende fracties te zoeken naar bewindspersonen om het regeerakkoord uit te voeren. Rutte sprak vanaf 3 januari 2022 met kandidaat-bewindspersonen, nadat ze waren doorgelicht door de AIVD.

Na een week van gesprekken kwam het nieuwe kabinet op 8 januari onder leiding van de formateur bijeen voor het constituerend beraad, waarin de definitieve portefeuilleverdeling bepaald werd. Op die dag bracht formateur Rutte ook zijn eindverslag uit. Op 10 januari 2022 werden de bewindspersonen beëdigd door koning Willem Alexander en werd de traditionele bordesfoto gemaakt.

Evaluatierapport Centrum voor Parlementaire Geschiedenis

In opdracht van het presidium van de Tweede Kamer hebben historici Carla van Baalen en Alexander van Kessel, bestuurskundige Mark van Twist en staatsrechtsgeleerde Paul Bovend'Eert het proces van de formatie van Rutte-IV onderzocht. Naar aanleiding van het onderzoek op basis van verschillende documenten en gesprekken met hoofdrolspelers zijn de auteurs tot vier hoofdaanbevelingen gekomen:

• 1. 

  Er moeten deadlines gesteld worden in de formatieprocedure.
• 2. 

  De vertrouwelijkheid tijdens formatiegesprekken moet consequent in acht genomen worden.
• 3. 

  De verkennende fase moet 'klein' gehouden worden.
• 4. 

  Ruim voor de volgende verkiezingen moet er door de Tweede Kamer een debat gevoerd worden over de betekenis van het voeren van regie over de kabinetsformatie.