Katholieken

Na de breuk met de liberalen waren katholieken in de Kamer overwegend conservatief. Zij keerden zich tegen overheidsbemoeienis met het sociaaleconomische leven, streefden naar vermindering van lasten, met name op defensiegebied, waren voor bescherming van de binnenlandse producten, keerden zich tegen kiesrechtuitbreiding en wezen sociale maatregelen af. Daarnaast streefden zij naar financiële gelijkstelling van het bijzonder onderwijs.

Na de komst van Schaepman in de Tweede Kamer in 1880 was er sprake van twee katholieken groepen: een kleine progressieve groep rond Schaepman, de Schaepmannianen, en een grotere conservatieve groep onder leiding van Bahlmann en Leopold Haffmans, die bekend stond als de Bahlmannianen. De leden uit Noord-Brabant en Limburg waren vrijwel allen conservatief.

Pas vanaf 1896 was er sprake van beginselen van de katholieke partij, die in een beginselprogramma waren vastgelegd. Uitgangspunt daarvan was dat maatschappelijke vragen in de geest van het Christendom moesten worden opgelost, en dat het socialisme als waanzinnig, onrechtvaardig en leidende tot vernietiging van alle recht, alle vrijheid en alle orde, moest worden afgewezen.

Er moest arbeidswetgeving komen die arbeidstijden, een verbod of beperking van kinder- en vrouwenarbeid moest bevatten, en die moest zorgen voor verzekering tegen ziekte, ongevallen, invaliditeit en ouderdom.

Van onderwijs werd gesteld dat dit als wezenlijk onderdeel van de opvoeding een plicht van de ouders was. De bijzondere school moest daarvoor regel zijn, zodat kinderen overeenkomstig hun geloofsopvatting les konden krijgen.

Andere punten van het programma waren:

• - 

  vermindering van de financiële en persoonlijke lasten van het leger. Schaepman was overigens als enige van de katholieken Kamerleden vóór afschaffing van het stelsel waarbij dienstplichtigen zich tegen betaling door een ander konden laten vervangen (de zgn. plaatsvervanging of remplacering)
• - 

  toelating van priesters en zendelingen in Nederlands-Indië en steun aan de Missie
• - 

  overheidssteun voor de landbouw en nijverheid
• - 

  geen verhoging van directe belasting
• - 

  bevordering van de zondagsrust

Tot 1795 konden katholieken geen openbare functies bekleden. De Grondwet van 1813 legden de tijdens de Frans-Bataafse Tijd verworven rechten voor katholieken weliswaar vast, maar feitelijk bleef er op veel terreinen sprake van een achterstelling. Zo was de ambtelijke top en militaire top vrijwel geheel protestants. Tot ver in de 20ste eeuw zou er bij grote groepen protestanten sprake zijn van een antikatholieke houding (antipapisme), omdat Nederland door hen als een protestants land werd beschouwd.

Een belangrijk deel van de katholieke politici (maar niet alle!) sloot zich rond 1840 aan bij de liberalen. Liberalen en katholieken streefden naar democratische hervormingen. Dit verbond leidde er in 1848 mede toe dat het toezicht van de koning op de katholieke kerk (recht van placet) werd afgeschaft.

Dat de emancipatie van de katholieken nog niet voltooid was, bleek al in 1853 toen de paus besloot voor het eerst sinds de 16e eeuw weer bisschoppen in Nederland te benoemen. Het liberale kabinet-Thorbecke verzette zich daar op grond van de liberale Grondwet van 1848 niet tegen, maar in protestantse kring ontstond hierover veel beroering. Zij deden een beroep op de protestantse koning. Deze Aprilbeweging leidde zelfs tot de val van het kabinet. Het pauselijke besluit bleef daarna overigens gehandhaafd.

Het verbond tussen liberalen en katholieken (die vaak werden aangeduid als 'Papo-liberalen') bleef tot omstreeks 1870 bestaan. In 1871 leidde een liberaal amendement tot opheffing van het gezantschap bij de paus, hetgeen in belangrijke mate bijdroeg aan de verwijdering tussen liberalen en katholieken.

Al in 1864 had de paus al de encycliek 'Quanta Cura' uitgevaardigd, die zich verzette tegen dwalingen van de tijd. In één van 47 de stellingen in de bijgevoegde 'Syllabus errorum' werd ook geageerd tegen de neutrale volksschool. In een Mandement van de Nederlandse bisschoppen uit 1868 werd niet-katholiek onderwijs als een gevaar voor de katholieke jeugd aangeduid.

De liberalen verzetten zich tegen door de overheid gesteund bijzonder (katholiek) onderwijs. En daardoor kwam het tot een definitieve breuk tussen beide stromingen. Een door Schaepman in 1880 opgestelde 'Proeve' voor een program van een katholieke partij vond nog weinig weerklank, maar de schoolstrijd leidde wel tot een politiek verbond met de antirevolutionairen, met name bij de verkiezingen.

In 1891 werd er voor het eerst een katholieke fractie (kamerclub) gevormd. De conservatieve katholieken hadden hierin de overhand en Schaepman bleef er enige jaren buiten, omdat hij de leiding te conservatief vond. Pas in 1896 werd hij er lid van.

De in 1891 verschenen pauselijke encycliek 'Rerum Novarum' speelde vervolgens een grote rol bij het formuleren van sociale denkbeelden door de katholieken. De encycliek over het sociale vraagstuk zette zich sterk af tegen het socialisme, maar vroeg wel om oplossing van het sociale probleem. Schaepman wist de ideeën van encycliek te laten doorklinken in een definitief programma, dat in 1896 tot stand kwam.

Dat programma werd de basis voor een overkoepelende landelijke organisatie van R.K.-kiesverenigingen, die op 5 mei 1897 werd opgericht en waaruit op 15 oktober 1904 de Algemeene Bond van RK-kiesverenigingen ontstond.

Schaepman, de voorman van de katholieken, bevond zich in een merkwaardige positie. Hij was namelijk veel vooruitstrevender dan zijn geloofsgenoten in de Kamer, en stond in feite tamelijk geïsoleerd. Pas in 1901 zou hij tot voorzitter van de katholieke fractie worden gekozen. Andere voormannen waren jhr. G. Ruijs van Beerenbroek, de notaris Kolkman (als één van de weinigen overigens medestander van Schaepman) en de Venlose uitgever en journalist Haffmans.

Vrijwel alle districten in Limburg en Noord-Brabant kozen katholieken tot Kamerlid. Katholieken veroverden verder steeds zetels in de omgeving van Nijmegen en soms in Twente (Almelo), in de Achterhoek (Doetinchem) en in het district Delft, dat een deel van het Westland omvatte. Schaepman werd eerst in het district Breda en later in het district Wijk-bij-Duurstede gekozen.