Kabinetten-Schimmelpenninck en -Donker Curtius (1848)

In mei 1848 werd Luzac op Binnenlandse Zaken vervangen door het lid van de Grondwetscommissie, De Kempenaer. Een maand later trad Luzac vanwege zijn gezondheid ook af als minister van Hervormde Eredienst. Op die post werd hij opgevolgd door het liberale Kamerlid Baron Van Heemstra.

Na het aftreden van Schimmelpenninck was Donker Curtius voorzitter van de ministerraad en in juli was Lightenvelt dat (vanwege diens missie naar Limburg nam Donker Curtius enige tijd voor hem waar). In augustus trad De Kempenaer op als kabinetsvoorzitter.

• - 

  In Limburg ontstond vanaf maart 1848 onder invloed van een revolutie in Duitsland een beweging voor afscheiding van die provincie van Nederland. Dat streven vond de nodige aanhang onder de bevolking, zeker nadat het parlement in Frankfurt in juli aanstuurde op afscheiding. Nadat ambtenaren zich bedreigd voelden en de bevolking weigerde belasting te betalen, werd minister Lightenvelt als regeringscommissaris naar Limburg gestuurd. Ook verschenen er militairen. Op 7 augustus was het Nederlandse gezag hersteld. Limburg bleef bij Nederland.

Lees ook: Een ellendig strookje land (column, 9 mei 2014)

• - 

  Op 9 april had de Grondwetscommissie-Thorbecke haar ontwerp gereed. Het kabinet moest die voorstellen vervolgens in de vorm van wetsvoorstellen aan de Staten-Generaal voorleggen. Vier ministers, Schimmelpenninck, Nepveu, Rijk en Lightenvelt waren tegen het ontwerp van Thorbecke. Zij wilden dat er een minister-president kwam en dat de Koning een belangrijke rol bleef spelen. De katholieke minister Lightenvelt ging onder druk van zijn geloofsgenoten om, terwijl de koning druk uitoefent op minister Rijk. Daardoor kwamen Schimmelpenninck en Nepveu in de minderheid, en traden zij af.

• - 

  Op 19 juni 1848 werden twaalf voorstellen tot herziening van de Grondwet ingediend. De Tweede Kamer besprak die in augustus en de Eerste Kamer in september. De tweede lezing vond in beide Kamers in oktober 1848 plaats. Na enige moeite slaagde Donker Curtius erin ze door de Tweede en (conservatieve) Eerste Kamer aanvaard te krijgen.

• - 

  Bij de behandeling van de Grondwet speelde de koning een belangrijke rol. Hij wist, nadat de stemmen hebben gestaakt, een Eerste Kamerlid alsnog over te halen vóór te stemmen, waardoor het voorstel in eerste lezing werd aangenomen. Ook de vervanging van enkele conservatieve Eerste Kamerleden door meer liberale personen hielp mee om in de conservatieve Eerste Kamer genoeg steun voor de grondwetsherziening te krijgen.

• - 

  De belangrijkste concessie die werd gedaan, betrof de Eerste Kamer. De Grondwetscommissie wilde dat die rechtstreeks zou worden gekozen. Uiteindelijk kwam er een getrapte verkiezing (door Provinciale Staten).

Veranderingen

• - 

  De (politieke) ministeriële verantwoordelijkheid werd ingevoerd: de koning is onschendbaar, de ministers zijn verantwoordelijk.
• - 

  De Tweede Kamer werd voortaan rechtstreeks gekozen op basis van het censuskiesrecht. Het betalen van een betaalde som aan belastingen gaf het recht om te stemmen. De Koning kon de Tweede of Eerste Kamer ontbinden, waarna nieuwe verkiezingen moesten worden gehouden.
• - 

  De Tweede Kamer kreeg het recht op inlichtingen (interpellatierecht, recht van enquête) en het recht van amendement (het recht om voorstellen van wet te wijzigen).
• - 

  Er kwam een jaarlijkse begroting
• - 

  De vergaderingen van de Eerste Kamer werden openbaar. De minimumleeftijd voor het Eerste Kamerlidmaatschap werd 30 jaar. Alleen de hoogst aangeslagenen in de directe belastingen waren verkiesbaar voor de Eerste Kamer.
• - 

  Bij wijziging van de Grondwet bleven twee lezingen nodig. Na de eerste lezing worden beide Kamers ontbonden. Bij de tweede lezing is in beide Kamers een gekwalificeerde meerderheid (2/3 van de leden) vereist.
• - 

  De vrijheid van onderwijs werd ingevoerd. Er moest overal van overheidswege worden gezorgd voor voldoende openbaar lager onderwijs.
• - 

  Vrijheid van pers, het briefgeheim en het recht op vereniging en vergadering werden in de Grondwet vastgelegd.
• - 

  Het recht van placet werd afgeschaft (dat was het recht van de Koning om pauselijke of bisschoppelijke besluiten goed of af te keuren)
• - 

  De Grondwet bepaalde dat Provinciale Staten werden belast met het toezicht op waterschappen, waarvan het bestuur werd geregeld via provinciale reglementen (die door de kroon moesten worden goedgekeurd).

• - 

  De herziene Grondwet werd op 3 november 1848 afgekondigd.