Lijsttrekkersverkiezingen

Het doel van een lijsttrekkersverkiezing is om de verschillende kandidaten een eerlijke kans te geven. In onderlinge debatten kunnen zij zich profileren. Partijen hopen dat de debatten voor publiciteit zorgen, waardoor er ook meer aandacht komt voor de uiteindelijke lijsttrekker. Dit kan dan weer gunstig zijn bij de verkiezingen.

De strijd bij de PvdA in 2012 was levendig, met diverse kandidaten. Bijeenkomsten trokken veel belangstelling, net als de strijd zelf. Dat was gunstig voor de partij en ook voor winnaar Diederik Samsom. Ook de strijd in het CDA verliep dat jaar goed, al was er daarvan geen positief electoraal effect.

De verkiezingen kunnen het ledenaantal van de partij een impuls geven. Leden hebben immers inspraak op de verkiezingen en zo zouden meer mensen over de streep worden getrokken om lid te worden. Vooral voor jonge partijen kan een lijsttrekkersverkiezing helpen om meer media-aandacht te genereren. De lijsttrekkersverkiezing van GroenLinks in 1993, waarbij voor het eerst verschillende lijsttrekkersduo’s zich kandidaat konden stellen, was daar een voorbeeld van.

Toch zijn er ook nadelen te bedenken bij een lijsttrekkersverkiezing. In debatten komen partijgenoten tegenover elkaar te staan. Dit kan soms leiden tot verstoorde verhoudingen of reputatieschade. Bij de verkiezing om het lijsttrekkerschap van de VVD in 2006 tussen Mark Rutte en Rita Verdonk werd de partij als het ware in tweeën gesplitst.

Rutte won de verkiezing met een kleine meerderheid en ging de Kamerverkiezingen in als lijsttrekker. Bij deze verkiezingen kreeg Rita Verdonk, de nummer twee op de lijst, meer voorkeursstemmen. Er ontstonden zo twee kampen, die pas verdwenen nadat Verdonk uit de fractie was gezet.

Ook bij het CDA heeft een lijsttrekkersverkiezing voor splitsing gezorgd. In 2020 won Hugo de Jonge bij het CDA nipt de lijsttrekkersverkiezing van Pieter Omtzigt. Omdat De Jonge het lijsttrekkerschap hierna niet kon combineren met het ministerschap stelde hij later dat jaar zijn lijsttrekkerschap ter beschikking. Daarop kreeg niet Omtzigt maar Wopke Hoekstra de voorkeur van de partijtop, hoewel hij eerder had verklaard niet beschikbaar te zijn voor het lijsttrekkerschap. Deze interne strijd heeft het beeld van de partij negatief beïnvloed in de aanloop naar de verkiezing, en leidde er ten dele toe dat Omtzigt de partij op 12 juni 2021 verliet.

Ook de stijging van het ledenaantal kan nadelige gevolgen hebben voor een partij. De PvdA introduceerde in 2016, toen Samsom en Asscher om het lijsttrekkerschap streden, het zogeheten flitslidmaatschap. Hierbij kunnen leden voor slechts een maand lid zijn van de partij en hoeven zij maar een kleine financiële bijdrage te leveren. Dit lidmaatschap heeft dan enkel en alleen als doel om te stemmen over de nieuwe lijsttrekker.

Dit kan als nadeel hebben dat de loyalere leden zich geschoffeerd voelen. Sympathisanten van buiten de partij krijgen nu ineens inspraak in de lijsttrekkersverkiezing en doen daarmee afbreuk aan de inspraak van de traditionele leden. Partijlidmaatschap verliest hiermee in zekere zin zijn exclusiviteit. Ook kan de lijsttrekkersverkiezing op deze manier gemakkelijk ‘gekaapt’ worden. Met behulp van social media zouden buitenstaanders een campagne kunnen starten om zo de verkiezing te kapen voor eigen gewin.

2020

In 2020 vond er een lijsttrekkersverkiezing binnen D66 plaats. Sigrid Kaag stelde zich kandidaat. Fractievoorzitter Rob Jetten gaf aan geen kandidaat te zijn, om zo ruimte te maken voor Kaag. Op 4 augustus 2020 stelde ook Ton Visser, een relatief onbekend lid van D66, zich kandidaat. Kaag won de lijsttrekkersverkiezing op 4 september met 95,7 procent van de stemmen, tegenover 3,1 procent stemmen voor Visser.

Hetzelfde jaar besloot ook het partijbestuur van het CDA om lijsttrekkersverkiezingen te organiseren om zo een geschikte lijsttrekker voor de verkiezingen van 2021 te krijgen. In juni stelden vier kandidaten zich beschikbaar voor deze positie: bewindspersonen Hugo de Jonge en Mona Keijzer en Kamerleden Pieter Omtzigt en Martijn van Helvert. Van Helvert trok zich op 30 juni terug, waardoor er nog drie kandidaten overbleven. In de eerste ronde viel Mona Keijzer af. Hugo de Jonge en Pieter Omtzigt namen het in de tweede ronde tegen elkaar op. De Jonge won de verkiezing met 50,7 procent van de stemmen, tegenover 49,3 procent voor Omtzigt.

Door technische problemen bij het stemmen werd de uitslag van de verkiezing door de voorstanders van Omtzigt nog betwist. Ook werd uiteindelijk Wopke Hoekstra lijsttrekker bij de verkiezingen nadat Hugo de Jonge deze functie had neergelegd vanwege zijn ministerspost, tot ongenoegen van Omtzigt-stemmers. Deels naar aanleiding van de verkiezing verliet Omtzigt de partij op 12 juni.

Partij 50PLUS besloot, na het opstappen van Henk Krol in mei 2020, ook tot het kiezen van een nieuwe lijsttrekker. Het partijbestuur droeg Liane den Haan voor als nieuwe kandidaat. Den Haan was tot voor kort geen lid van 50PLUS, en is werkzaam als directeur van ouderenbond ANBO. Kamerlid Corrie van Brenk, die het fractievoorzitterschap van Henk Krol overnam, stelde zich ook kandidaat, net als Kamerlid Léonie Sazias. Sazias trok zich vlak voor de stemming terug. In oktober 2020 werd Den Haan verkozen tot lijsttrekker met 52 procent van de stemmen door de leden van 50PLUS.