Tweede Kamerfracties

Door een fractie wordt het politieke beleid in de Tweede Kamer uitgezet. Dat gebeurt in de fractievergaderingen. Het gaat dan om belangrijke politiek-strategische vragen, maar ook om de vraag welk standpunt bij concrete onderwerpen worden ingenomen. Verder vergaderen fracties over onderhandelingen met andere partijen, met name tijdens de kabinetsformatie.

Een fractie is een onafhankelijk orgaan met een eigen verantwoordelijkheid, maar zal zich wel zoveel mogelijk richten naar de lijn die de eigen partij (in programma en beginselen) uiteen heeft gezet. Over de gemaakte keuzes wordt als regel aan de partij verantwoording afgelegd.

Een fractie treedt na elke verkiezingen in nieuwe samenstelling op (feitelijk is dat vanaf de dag na de verkiezingen) en kiest dan meestal onmiddellijk een nieuwe fractievoorzitter. Soms wordt de fractievoorzitter via ledenraadpleging gekozen.

Politieke partijen willen graag zo eensgezind mogelijk overkomen. Dat geldt nog sterker voor fracties in vertegenwoordigende lichamen, zoals Tweede en Eerste Kamer, Provinciale Staten en gemeenteraden. Het ontbreken van eensgezindheid kan het duidelijkst naar buiten komen bij stemmingen. Daarom proberen fracties dat te voorkomen. Dit noemen we fractiediscipline.

Als argument om stemdwang of fractiediscipline af te wijzen, wordt wel aangevoerd dat Kamerleden grondwettelijk gezien zonder last moeten stemmen. In juridische zin is stemdwang inderdaad niet toegestaan, maar in de praktijk is het voorkomen daarvan veel moeilijker. Bij 'stemmen zonder last' gaat het meer om druk van buiten (bijvoorbeeld vanuit een belangenorganisatie of onderneming) dan om druk vanuit de eigen gelederen. Dát druk is uitgeoefend en of leden zich daardoor hebben laten leiden, is lang niet altijd bekend.

In het verleden is bij diverse fracties sprake geweest van conflicten die hebben geleid tot het vertrek van Kamerleden uit een fractie of tot afsplitsingen.

Een Tweede Kamerfractie ontstaat na de verkiezingen door het feit dat leden via een zelfde lijst zijn gekozen. Andere fracties kunnen nadien alleen worden gevormd door fusie of door splitsing. Bij splitsing worden alleen nieuwe fracties gevormd als niet duidelijk is welke van de twee de voortzetting van de oorspronkelijke fractie is.

Is er sprake van een afsplitsing dan worden de leden daarvan als groep aangeduid. Een groep heeft minder faciliteiten (spreektijd, personeel) dan een fractie.

Bij veel fracties, met uitzondering van sommige kleinere fracties, geeft een fractiebestuur (soms fractiebureau geheten) leiding aan de fractie op organisatorisch en soms op politiek gebied. De omvang van een fractiebestuur kan per fractie sterk verschillen, evenals de invloed ervan op de politieke koers van een fractie. De fractievoorzitter, vicefractievoorzitter, fractiesecretaris en penningmeester maken deel uit van een fractiebestuur, maar ook andere fractieleden kunnen zitting hebben in een fractiebestuur.

De politieke leiding van een fractie berust bij de fractievoorzitter, die doorgaans door zijn fractiegenoten wordt gekozen. De fractievoorzitter in de Tweede Kamer is vaak ook, zeker bij oppositiepartijen, de politiek leider van een partij.

Plaatsvervanger van de fractievoorzitter is de vicefractievoorzitter. Vicefractievoorzitters spelen achter de schermen een belangrijke rol in het alledaagse politieke management, zoals het aansturen en op één lijn krijgen van fractieleden, het sluiten van politieke deals met andere fracties en in contacten met de pers.

De fractiesecretaris is verantwoordelijk voor allerlei organisatorische zaken in en om een fractie, en voor afspraken hierover met de Tweede Kamerorganisatie en met andere fracties. Behalve bij zeer kleine fracties maakt de fractiesecretaris gewoonlijk deel uit van het Presidium.

Fracties zullen in het algemeen een penningmeester hebben die verantwoordelijk is voor de financiën van de fractie.

Portefeuilleverdeling

Fractiegenoten maken onderling afspraken wie over welke onderwerpen het woord voert. Politieke onderwerpen worden over de fractieleden verdeeld. Dit wordt de 'portefeuilleverdeling' genoemd. Een Kamerlid dat een bepaald onderwerp in zijn of haar portefeuille heeft, is op dit terrein verantwoordelijk voor de standpuntbepaling en woordvoering (zowel binnen als buiten de Tweede Kamer, en ook in de pers).

Naarmate fracties kleiner zijn worden de portefeuilles van de Kamerleden groter. Kleinere fracties kunnen dan ook onmogelijk bij alle vergaderingen in de Tweede Kamer vertegenwoordigd zijn.

Naarmate fracties groter zijn, worden de portefeuilles kleiner en specialistischer. Leden van grote fracties lopen dan ook het risico onaantrekkelijk kleine en/of (publicitair) oninteressante portefeuilles toebedeeld te krijgen.

Kamerleden met dergelijke portefeuilles zullen in de Tweede Kamer en in de pers weinig aan het woord komen, en zullen zich dan ook weinig kunnen profileren (vaak met nadelige consequenties voor hun plaats op de lijst van hun partij bij de volgende verkiezingen). Zeker binnen grote fracties leidt de portefeuilleverdeling nog wel eens tot conflicten.

Fractievergadering

Hoewel de woordvoerders (op een bepaald onderwerp) verantwoordelijk zijn voor het beheer van een bepaalde portefeuille, vindt de politieke besluitvorming in een fractie plaats in de fractievergadering. Deze wordt voorgezeten door de fractievoorzitter, al wordt het technisch voorzitterschap soms overgelaten aan de vicefractievoorzitter.

Tijdens vergaderperiodes van de Tweede Kamer vergaderen de fracties wekelijks op dinsdag vanaf halverwege de ochtend tot de aanvang van de Kamervergadering. Een fractie kan altijd ook op andere momenten voor overleg bij elkaar worden geroepen. Dat gebeurt zeker bij mogelijke conflicten of tijdens de kabinetsformatie.

Fractiecommissies

Grote fracties hebben commissies waarin de specialisten op het gebied van bepaalde onderwerpen (dat wil zeggen de woordvoerders op het gebied van aan elkaar gerelateerde onderwerpen) met elkaar overleggen. Hoe dit precies is georganiseerd verschilt per fractie.

Personeel

Politiek Den Haag bestaat uit veel meer dan de politieke partijen en de afzonderlijke politici. De Tweede Kamerfracties en de individuele Tweede Kamerleden worden bij het uitvoeren van hun werkzaamheden namelijk bijgestaan door een grote staf van ondersteunend personeel. Zij assisteren de Kamerleden en de Kamerfracties bij hun dagelijkse taken. Daarbij valt te denken aan het inhoudelijk voorbereiden van debatten, het afhandelen van de post en het beheren van de agenda.