Politieke partij

In een partij verenigen zich mensen met eenzelfde politieke opvatting. Door het voeren van propaganda proberen zij zoveel mogelijk steun voor hun ideeën te krijgen. Partijen die in het parlement vertegenwoordigd zijn, hebben bijvoorbeeld zendtijd op radio en tv. Ook treden vertegenwoordigers van partijen regelmatig op in radio- en tv-programma's.

Daarnaast zijn partijen actief bij verkiezingen. Zij stellen een kandidatenlijst op en proberen in de verkiezingscampagne kiezers over te halen op de partij te stemmen.

Partijen hebben een organisatie, die afhankelijk van de grootte, regionaal en lokaal vertakt kan zijn. Veel partijen hebben provinciale en regionale afdelingen en sommige hebben ook plaatselijke afdelingen.

De organisatie wordt (vaak) geleid door beroepskrachten, maar draait - zeker op provinciaal en lokaal niveau - grotendeels op vrijwilligers (partijleden).

Omdat we in de Nederlandse politiek een stelsel van evenredige vertegenwoordiging hanteren, bestaan de Tweede en Eerste Kamer uit afgevaardigden van verschillende politieke partijen. Welke partijen in de Kamers zitten kan in theorie dus per vier jaar verschillen.

Partijen spelen een belangrijke rol in de politiek. Zij formuleren standpunten en leggen die vast in programma's en ze zorgen voor het voordragen van personen voor politiek-bestuurlijke functies.

Het algemene gedachtegoed van een partij wordt vastgelegd in een partij- of beginselprogramma. Daarnaast wordt voorafgaand aan verkiezingen een verkiezingsprogramma opgesteld. Ook tussentijds kan een partij over allerlei onderwerpen standpunten formuleren.

Partijen die in het parlement vertegenwoordigd zijn, krijgen financiële ondersteuning bij het doen van wetenschappelijk onderzoek naar maatschappelijke problemen. Zij hebben een eigen wetenschappelijk instituut, zoals de Prof.mr. Telders-Stichting van de VVD.

Partijen stellen tevens voorafgaand aan de verkiezingen kandidatenlijsten op. Bij Tweede en Eerste Kamerverkiezingen en bij de Europese verkiezingen gebeurt dat door landelijke partijorganen. Bij verkiezingen voor provinciale staten of gemeenteraden worden de kandidatenlijst en het programma door provinciale of lokale partijbesturen opgesteld. De nummer één van de kandidatenlijst is de lijsttrekker.

Leden van een partij kunnen meestal invloed uitoefenen op de samenstelling van programma's en kandidatenlijsten. Veel partijen hebben een landelijk congres (partijraad of Algemene Ledenvergadering), waarin afgevaardigden de plaatselijke afdeling vertegenwoordigen. Soms (bijvoorbeeld bij D66) hebben alle leden toegang tot het landelijke congres. Bij sommige partijen vinden ledenraadplegingen plaats, bijvoorbeeld over de vraag wie lijsttrekker moet worden.

Grote partijen werken samen met zusterpartijen in andere landen. Zo is de PvdA onderdeel van de Socialistische Internationale.

Politieke partijen spelen een centrale rol bij het uitdragen en ontwikkelen van ideeën, bij het bepalen van standpunten en bij de rekrutering van volksvertegenwoordigers. Daarvoor kennen zij eigen procedures en vormen van organisaties. Bij vrijwel alle partijen kunnen leden invloed uitoefenen.

Politieke partijen kunnen uit een aantal financieringsbronnen putten. Interne bronnen van partijen zijn ledencontributie, 'partijbelasting' van volksvertegenwoordigers en fondsenwerving. Externe bronnen zijn giften, sponsorinkomsten en (overheids)subsidie. Partijen kunnen ook beschikken over reserves. Een groot deel van de uitgaven van politieke partijen gaat naar de verkiezingscampagnes.

Een belangrijke orgaan in een partij is de eigen fractie. Een fractie wordt gevormd door de kandidaten van een partij die tot volksvertegenwoordiger (Kamerlid, statenlid, gemeenteraadslid) zijn gekozen. Vooral de fractie in de Tweede Kamer speelt bij het bepalen van de partijlijn een zeer belangrijke rol.

Tot de taak van de fracties behoort ook het bepalen van met welke andere partij(en) zal worden samengewerkt. Er kan met andere partijen worden onderhandeld over de vorming van een kabinet, college van gedeputeerde staten of college van B&W.

Partijen die in het kabinet vertegenwoordigd zijn, noemen we regeringspartijen. Partijen die dat niet zijn, heten oppositiepartijen.

Als eerste woordvoerder van die fractie treedt de fractievoorzitter op. Hij of zij voert het woord bij belangrijke debatten. Dat is ook vaak de politiek leider van een partij. Bij partijen die in het kabinet zitten, kan echter ook een minister of de minister-president politiek leider zijn.

Politieke partijen of groeperingen kunnen zich bij het centraal stembureau (de Kiesraad) laten registreren. Bij de registratie kan de partij of groepering opgeven onder welke naam zij aan de verkiezingen wil deelnemen. De naam, ook wel aanduiding genoemd, komt boven dan de kandidatenlijst op het stembiljet te staan.

Vrijwel iedere in het Nederlandse parlement vertegenwoordigde politieke partij heeft een politieke jongerenorganisatie. Een politieke jongerenorganisatie is een organisatie voor jongeren die statutair is verbonden aan een politieke partij. Een politieke jongerenorganisatie bestaat normaal gesproken uit een (hoofd)bestuur, afdelingen en een congres. De afdelingen concentreren zich meestal op de studentensteden.

In Nederland moet iedere politieke partij een wetenschappelijk bureau hebben. Politieke partijen zijn namelijk volgens de wet verplicht om een deel van de subsidie die ze van de overheid ontvangen te besteden aan een dergelijk bureau. Dit geldt overigens niet voor de politieke beweging van Geert Wilders, omdat dit geen politieke vereniging maar een stichting is.

Ontstaan

Nederland kent sinds het einde van de 19e eeuw politieke partijen. Daarvoor waren er wel politieke stromingen (liberalen, conservatieven, antirevolutionairen), maar die waren nog niet (landelijk) georganiseerd. Er waren alleen lokaal politieke verenigingen (kiesverenigingen) die vooral een rol speelde bij verkiezingen. Verkiezingen werden tot 1917 nog in afzonderlijke districten gehouden.

Onder invloed van belangrijke politieke thema's, zoals de financiële gelijkstelling van openbaar en bijzonder onderwijs, de uitbreiding van het kiesrecht en de positie van arbeiders, ontstonden rond 1880 de eerste partijen.

De oudste partij was in 1879 de Anti-Revolutionaire Partij. In 1885 volgde de Liberale Unie en in 1894 de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij. De katholieken zouden pas in 1926 een echte landelijke partij krijgen, al was er wel al langer een samenwerkingsverband van katholieke kiesverenigingen, de Algemeene Bond.

Na afsplitsingen werden wel onder meer de Vrijzinnig-Democratische Bond, de Christelijk-Historische Unie en de Sociaal-Democratische Partij (later de Communistische Partij).

Verzuiling

De Nederlandse politieke partijen waren lange tijd onderdeel van de verzuiling. Afzonderlijke politiek-maatschappelijke stromingen hadden allen hun eigen organisaties, of het nu ging om de politiek, de pers of de sport. Bij de partijvorming was verder het geloof een belangrijke factor. Er kwam een afzonderlijke katholieke partij en er waren twee protestantse partijen (de ARP was hoofdzakelijk gereformeerd, de CHU voor het merendeel Nederlands hervormd).

Doorbraak

Na de Tweede Wereldoorlog werd gepoogd de verzuiling te doorbreken (daarom werd daarvoor het begrip 'doorbraak' gebruikt) door vorming van een vooruitstrevende partij waarin ook katholieken en protestanten zouden zitten. In 1946 werd daartoe de Partij van de Arbeid (PvdA) opgericht, maar omdat er ook een aparte katholieke partij bleef (de Katholieke Volkspartij) en twee protestantse partijen bleven bestaan, was slechts sprake van een beperkte doorbraak.

De katholieke en protestantse partijen streefden vanaf het begin van de jaren'60 naar nauwere samenwerking. Dat leidde uiteindelijk in 1975 tot de vorming van het Christen-Democratisch Appèl.

Als derde stroming kwam - vooral na 1958 - het liberalisme sterk op. Die stroming wordt sinds 1948 vertegenwoordigd door de VVD. In 1959 werd de VVD de derde partij van het land. Vooral na 1972 kreeg de VVD steeds meer aanhang.

Al van het begin van de 20e eeuw speelden ook steeds kleine en middelgrote partijen een rol in de politiek. Bekende voorbeelden zijn de SGP, die in 1918 werd opgericht en vanaf 1922 in de Tweede Kamer is vertegenwoordigd en de PSP, die tussen 1959 en 1989 in de Kamer zat.