Kabinet-Den Uyl (1973-1977)

Het kabinet-Den Uyl kreeg te maken met de (tot dan toe) grootste economische schok sinds de Tweede Wereldoorlog, in de vorm van de eerste oliecrisis in 1973. In combinatie met een loon-prijsspiraal en een uitdijende verzorgingsstaat gaf de oliecrisis de Nederlandse economie en de overheidsfinanciën een flinke zet op een lange glijbaan naar beneden.

Het kabinet streefde naar verkleining van inkomensverschillen, onder meer door belastingmaatregelen. Er werden enkele verhogingen doorgevoerd van uitkeringen en de AOW en het minimumjeugdloon werd ingevoerd. Daarnaast besloot het kabinet tot extra investeringen in onder meer volkshuisvesting, welzijn en onderwijs. Vanwege de moeilijke economische omstandigheden vanaf 1975, moest het kabinet de groei van de overheidsuitgaven beperken. Voorstellen tot invoering van een vermogensaanwasdeling, tot verzelfstandiging van de ondernemingsraden en voor een nieuw stelsel voor het stimuleren van investeringen (Wet Investeringsrekening) konden niet meer worden afgehandeld.

Buitenlandse Zaken

• - 

  Verdrag van Helsinki

  Minister Van der Stoel maakte zich sterk voor totstandkoming van een Verdrag over samenwerking en veiligheid in Europa (Verdrag van Helsinki).

• - 

  Ontwikkelingssamenwerking

  Het kabinet breidde het budget voor ontwikkelingssamenwerking uit. Er werd steun gegeven aan (omstreden) projecten in Cuba en aan bevrijdingsbewegingen in Angola en Mozambique.

• - 

  Inzet voor mensenrechten in het buitenland

  Het kabinet zette zich in voor verbetering van de mensenrechten, onder meer door openlijke steun aan de oppositiebeweging in Tsjechoslowakije en Griekenland. Internationale betrokkenheid bleek verder uit de steun aan slachtoffers van de militaire dictatuur in Chili, aan de steun voor de herstelde Portugese democratie en uit het bijwonen door ministers (incl. minister-president Den Uyl) van een betoging in Utrecht tegen doodvonnissen in Spanje.

• - 

  Levering reactorvaten aan Zuid-Afrika

  In 1976 leverde de mogelijke levering van reactorvaten aan Zuid-Afrika bijna een kabinetscrisis op. Een deel van het kabinet, en met name minister Lubbers, wilde dat de staat RSV (Rijn-Schelde Verolme) een kredietgarantie gaf voor deze levering. Het kabinet was sterk verdeeld en kon geen besluit nemen. Vrijwel alle progressieve ministers maakten bezwaren vanwege de apartheidspolitiek in Zuid-Afrika. Omdat de order ten slotte naar een Frans bedrijf ging, was een kabinetsbesluit uiteindelijk niet meer nodig en werd de crisis afgewend.

Justitie

• - 

  De Menten-affaire

  De van oorlogsmisdaden verdachte zakenman Pieter Menten ontliep vervolging door te vluchten. Deze zogenaamde Menten-affaire bracht eind 1976 minister Van Agt in politieke problemen. De kritiek van de PvdA-fractie verslechterde de verhouding tussen CDA en PvdA.

• - 

  Bureaus voor Rechtshulp

  Er werd subsidie verleend aan experimenten met Bureaus voor Rechtshulp.

• - 

  Abortuskliniek Bloemenhove

  De dreigende sluiting van de abortuskliniek Bloemenhove in Heemstede leverde politieke spanningen op in 1974 en 1976. Minister Van Agt wilde optreden tegen het afbreken van late zwangerschappen. In 1976 voorkwam een bezetting door vrouwen dat justitie kon ingrijpen. Van Agt legde zich daar bij neer.

Binnenlandse Zaken

• - 

  Hervorming provincies

  Minister De Gaay Fortman kwam met een plan voor de vorming van 24 (mini-)provincies, maar tot afhandeling van dit voorstel kwam het niet.

• - 

  (Her)invoering zomertijd

  De zomertijd werd in 1977 (opnieuw) ingevoerd.

Onderwijs en Wetenschappen

• - 

  Experimenten middenschool

  Minister Van Kemenade kwam met plannen voor de zogenaamde middenschool en bevorderde het tweedekansonderwijs. Bij de middenschool, waarbij leerlingen langer een zelfde onderwijsprogramma volgen, ging het om experimenten.

Defensie

• - 

  Jom Kipoeroorlog

  Bij de Jom Kipoeroorlog van 1973 verklaarde Nederland zich solidair met Israel. Minister Vredeling besloot in het geheim wapens aan Israel te leveren, buiten weten van de rest van het kabinet om.

Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening

• - 

  Stadsvernieuwing

  Bij het volkshuisvestingsbeleid kregen de bouw van huizen voor een- en tweepersoonshuishoudens en stadsvernieuwing prioriteit. Vooral naar stadsvernieuwing ging extra geld. De regeling waardoor huurders kunnen wennen aan een hogere huur voor een vernieuwde woning, werd verbeterd.

• - 

  Verstedelijkingsnota

  In 1976 verscheen de Verstedelijksnota als tweede deel van de Derde Nota Ruimtelijke Ordening (In 1974 was er een Oriëntatienota). Daarin werd voor een meer geconcentreerde verstedelijking gekozen door de aanwijzing van groeisteden (Groningen, Zwolle, Breda en Helmond) en van groeikernen (o.a. Almere, Lelystad, Alphen aan den Rijn, Nieuwegein). De woon- en leefomstandigheden in oude wijken moest worden verbeterd.

Verkeer en Waterstaat

• - 

  Maatregelen verkeersveiligheid

  Minister Westerterp nam diverse maatregelen op het gebied van de verkeersveiligheid, zoals verplichting van de bromfietshelm en van autogordels, en invoering van een alcoholtest (blaastest).

Economische Zaken

• - 

  Spreiding Rijksdiensten

  In 1974 verscheen de Nota Spreiding van Rijksdiensten. Daarin werden voorlopige plannen gepresenteerd voor het verplaatsen van onder meer het CBS (naar Heerlen), de Inspectie directe belastingen en accijnzen (Kerkrade), het Rijks Inkoop Bureau (Zwolle), de Topografische dienst (Emmen) en de centrale directie van de PTT (Groningen en Leeuwarden). In totaal zouden 6500 arbeidsplaatsen worden verplaatst.

Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk

• - 

  Radiopiraterij

  Minister Van Doorn bracht wetjes tot stand om radio-uitzendingen vanaf de Noordzee te verbieden.

Oliecrisis

In 1973 kondigden Arabische landen een volledige olieboycot af van landen die Israel steunden bij de Jom Kipoeroorlog. Nederland was één van de voornaamste doelwitten van deze boycot. Als gevolg van de boycot raakte de Nederlandse economie in recessie en voelde het kabinet zich genoodzaakt maatregelen voor energiebesparing af te kondigen, zoals autoloze zondagen. Op 1 december 1973 sprak premier Den Uyl de bevolking via radio en tv toe over de gevolgen van de crisis.

Oosterschelde

Het kabinet besloot in 1974 de Oosterschelde af te sluiten met een halfopen (afsluitbare) dam, waardoor de natuur zou worden ontzien.

Onafhankelijkheid Suriname

In 1975 werd Suriname onafhankelijk. Het kabinet kreeg in aanloop daarvan te maken met de toestroom van grote aantallen Surinamers, aan wie als rijksgenoten geen beperkingen konden worden opgelegd voor vestiging in Nederland.

Lockheed-affaire

In 1976 kwam Prins Bernhard in opspraak door de Lockheed-affaire. De Prins zou steekpenningen hebben aangenomen. Na onderzoek besloot het kabinet dat de Prins zich uit alle publieke functies, dus ook de krijgsmacht, moest terugtrekken. Ook mocht hij zich in het openbaar niet meer in uniform vertonen.

Molukse kwestie

De problemen als gevolg van de Molukse kwestie escaleerden. De frustratie over de behandeling van de Molukkers in Nederland leidde tot de treinkapingen door Molukkers bij Wijster en De Punt, en de bezetting van een lagere school in Smilde, eveneens door Zuid-Molukkers.

Bezetting Franse ambassade

Het kabinet kreeg te maken met terroristische acties, zoals de bezetting van de Franse ambassade door Japanners.

Het kabinet-Den Uyl was verantwoordelijk voor het opstellen van vijf troonredes. Bij de eerste in 1973 werd stilgestaan bij het 25-jarig regeringsjubileum van Koningin Juliana. Op Prinsjesdag 1977 was het kabinet al demissionair.

Kabinetscrisis over de grondpolitiek

Op 22 maart 1977 viel het kabinet-Den Uyl. Het conflict ontstond in het kabinet, maar vond zijn oorsprong in de Tweede Kamer. Door de fracties van KVP en ARP waren namelijk amendementen ingediend op wetsvoorstellen inzake de grondpolitiek.